1

یکی از عمیق‌ترین سؤالات درباره تاریخ انسان این است که زبان، به شکلی که امروز می‌شناسیم، چه زمانی برای اولین بار پدیدار شد.

یک تحلیل جدید از مطالعات ژنتیکی نشان می‌دهد که توانایی شناختی برای زبان حداقل ۱۳۵ هزار سال پیش وجود داشته و زبان احتمالاً حدود ۱۰۰ هزار سال پیش به یک ابزار اجتماعی تبدیل شده است.

این مطالعه، بحث‌های طولانی‌مدت درباره زمان پیدایش زبان را به چالش می‌کشد. این پژوهش توسط تیمی به رهبری شیگرو میاگاوا، زبان‌شناس مؤسسه فناوری ماساچوست (MIT)، به همراه راب دساله و ایان تاترسال از موزه تاریخ طبیعی آمریکا انجام شد.

شواهد ژنتیکی از تکامل زبان انسانی

تلاش‌های قبلی برای تعیین منشأ زبان به سوابق فسیلی، آثار فرهنگی یا بازسازی‌های زبانی متکی بود. اما این مطالعه از رویکرد متفاوتی استفاده کرد.

تیم تحقیقاتی شواهد ژنتیکی را بررسی کرد تا نخستین انشعاب شناخته‌شده‌ی جمعیت‌های انسانی را ردیابی کند و به این نتیجه رسید که احتمالاً همه زبان‌های انسانی منشاء مشترکی دارند.

میاگاوا توضیح داد: «منطق بسیار ساده است. هر جمعیتی که در سراسر جهان گسترش یافته دارای زبان انسانی است و همه زبان‌ها با هم مرتبط هستند. فکر می‌کنم می‌توانیم با اطمینان بگوییم که اولین انشعاب حدود ۱۳۵ هزار سال پیش اتفاق افتاد، بنابراین ظرفیت زبان انسانی باید در آن زمان یا پیش از آن وجود داشته باشد.»

این مطالعه به‌طور نظام‌مند ۱۵ مطالعه ژنتیکی انجام‌شده در ۱۸ سال گذشته را بررسی کرد. این مطالعات شامل: تحلیل کروموزوم Y (که تبار پدری را ردیابی می‌کند)، مطالعات DNA میتوکندریایی (که تبار مادری را دنبال می‌کند)، و همچنین مطالعات ژنوم کامل (که تغییرات ژنتیکی گسترده‌تر را بررسی می‌کند) بود.

انشعاب جمعیت‌های انسانی

این مطالعات ژنتیکی نشان می‌دهند که جمعیت‌های انسانی حدود ۱۳۵ هزار سال پیش شروع به انشعاب کردند؛ یعنی قبل از این انشعاب، گونه Homo sapiens یک جمعیت یکپارچه و تقسیم‌نشده بود.

از آنجا که هر گروهی که منشعب شده همچنان توانایی برقراری ارتباط از طریق زبان را حفظ کرده است، این موضوع نشان می‌دهد که زبان تا آن زمان توسعه یافته بود.

مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۷ نیز تلاش مشابهی داشت، اما به داده‌های کمتری دسترسی داشت. با وجود تحقیقات ژنتیکی اخیر، مطالعه کنونی برآورد دقیق‌تری از زمان وجود ظرفیت زبان ارائه می‌دهد.

میاگاوا، که همچنین با دانشگاه سائوپائولو همکاری دارد، گفت: «از نظر کمی، ما مطالعات بیشتری داریم و از نظر کیفی، بازه زمانی محدودتری داریم.»

زبان به عنوان ویژگی منحصر به فرد انسان

میاگاوا مدت‌هاست استدلال می‌کند که همه زبان‌های انسانی شباهت‌های بنیادی دارند و احتمالاً از منبع مشترکی تکامل یافته‌اند. تحقیقات قبلی او به بررسی شباهت‌های غیرمنتظره زبانی، مانند شباهت‌های بین زبان انگلیسی، ژاپنی و بانتو پرداخته است.

برخی محققان ادعا می‌کنند که ظرفیت زبانی به میلیون‌ها سال قبل بازمی‌گردد و بر اساس توانایی صوتی نخستی‌ها استدلال می‌کنند.

با این حال، میاگاوا این دیدگاه را نادرست می‌داند و معتقد است که زبان انسانی نه فقط به دلیل توانایی صوتی، بلکه به دلیل ترکیب کلمات و دستور زبان، که یک سیستم ارتباطی بی‌نهایت مولد ایجاد می‌کند، منحصر به فرد است.

گذار از اندیشه به ارتباط

این مطالعه همچنین پیشنهاد می‌کند که زبان در ابتدا به عنوان یک ابزار اجتماعی آغاز نشده، بلکه ممکن است ابتدا به عنوان یک سیستم شناختی درونی توسعه یافته باشد.

میاگاوا گفت: «زبان هم یک سیستم شناختی است و هم یک سیستم ارتباطی. به نظر من، احتمالاً قبل از ۱۳۵ هزار سال پیش به عنوان یک سیستم شناختی خصوصی آغاز شد، اما به سرعت به یک سیستم ارتباطی تبدیل شد.»

استفاده اجتماعی انسان از زبان

اگر زبان از نظر شناختی قبل از ۱۳۵ هزار سال پیش وجود داشته است، چه زمانی به بخشی فعال از زندگی اجتماعی انسان تبدیل شد؟ شواهد باستان‌شناسی سرنخ‌هایی ارائه می‌دهد.

حدود ۱۰۰ هزار سال پیش، انسان‌های اولیه شروع به انجام فعالیت‌های نمادین، مانند ایجاد علامت‌های معنی‌دار روی اشیا و استفاده از آتش برای تولید خاک سرخ تزئینی کردند.

این رفتارها نشان می‌دهد که انسان‌ها از نمادها برای انتقال معنا استفاده می‌کردند — که یکی از جنبه‌های کلیدی زبان است. این یافته‌ها از این نظریه حمایت می‌کنند که زبان نیروی محرک ظهور رفتار مدرن انسانی بوده است.

یک کاتالیزور برای پیشرفت انسان

یکی از همکاران نویسنده مطالعه، ایان تاترسال، پیش‌تر پیشنهاد داده بود که زبان نقش دگرگون‌کننده‌ای در تکامل انسان داشته است. او معتقد است که با ظهور زبان، سلسله‌ای از نوآوری‌ها، از هنر نمادین تا ساختارهای اجتماعی پیچیده‌تر، شکل گرفت.

میاگاوا گفت: «زبان محرک رفتار مدرن انسانی بود. به نوعی، تفکر انسانی را تحریک کرد و به ایجاد چنین رفتارهایی کمک کرد. اگر درست باشد، مردم به دلیل زبان از یکدیگر یاد می‌گرفتند و نوآوری‌هایی از این نوع را تشویق می‌کردند.»

منشأ زبان انسانی

با وجود بحث‌های مداوم، میاگاوا و همکارانش معتقدند که مطالعه آن‌ها گامی مهم در درک چگونگی و زمان پیدایش زبان است.

میاگاوا گفت: «رویکرد ما به شدت مبتنی بر شواهد تجربی و بر اساس درک ژنتیکی جدید از Homo sapiens اولیه است. فکر می‌کنم در مسیر درستی از تحقیق هستیم و امیدوارم این تحقیق باعث شود افراد بیشتری به زبان و تکامل آن بپردازند.»

این تحقیق با ادغام شواهد ژنتیکی و یافته‌های باستان‌شناسی، جدول زمانی واضح‌تری برای ظهور ظرفیت زبانی ارائه می‌دهد.