علی اکبر غلامی تابش، پژوهشگر و نویسنده کتاب «ابنیه سنتی قم» در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: خانه تاریخی یزدان پناه در خیابان باجک، کوچه ۱۱، پلاک ۹ و در نزدیکی گذر باغ پنبه واقع شده و از نظر معماری و تاریخی دارای ارزش بسیاری است. خانه یزدان‌پناه با مساحت ۸۸۴ مترمربع و زیربنای ۹۲۸ مترمربعی، یکی از خانه‌های بزرگ عصر قاجار محسوب می‌شود که دارای دو ورودی مجزا است. ورودی اصلی خانه دارای سردری بلند با طاق شلغمی آجری، چهار ستون سنگی مدور و تزئینات آجری و کاشی‌کاری کنگره‌ای است که به حیاط مرکزی راه دارد.

وی ادامه داد: این خانه شامل مجموعه‌ای از اتاق‌های پنج‌دری در جبهه‌های مختلف، یک شاهنشین با ستون‌های سنگی، و پلکان سنگی منتهی به ایوان اصلی است. برجسته‌ترین بخش این بنا، اتاق پنج‌دری در جبهه شمال غربی است که با کرسی‌چینی مرتفع‌تر، ستون‌های سنگی حجاری‌شده و تزئینات قاب‌بندی، جلوه‌ای خاص به ساختمان داده است.

غلامی تابش اظهار کرد: زیرزمین خانه، که در بخش جنوب غربی قرار دارد، با پوشش‌های کلیل یکدست و ستون‌های سنگی یکپارچه، فضایی خنک برای روزهای گرم تابستان فراهم می‌کرده است. این زیرزمین شامل مطبخ، انباری، آب انبار و سرداب بوده که در گذشته برای ذخیره آب و نگهداری مواد غذایی مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

مرمت و تغییر کاربری خانه

وی اضافه کرد: در طول سالیان، تغییراتی در ساختار این بنا صورت گرفته است؛ از جمله واگذاری برخی از اتاق‌های جبهه غربی به همسایگان که منجر به تغییراتی در پلان اصلی شده است. با این‌حال، خانه یزدان‌پناه همچنان اصالت خود را حفظ کرده و در اواخر سال ۱۳۸۲ با تملک سازمان میراث فرهنگی، تحت مرمت و بازسازی قرار گرفت. در حال حاضر، این بنای تاریخی به یک رستوران سنتی تبدیل شده و علاوه بر حفظ هویت معماری گذشته، پذیرای گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ قاجاری است.

حیاط مرکزی در معماری سنتی قم

غلامی تابش با بیان اینکه معماری سنتی قم همواره به دنبال ایجاد فضایی متعادل بین عملکرد، اقلیم، و فرهنگ بوده است، عنوان کرد: یکی از بارزترین ویژگی‌های این معماری، حیاط مرکزی است که علاوه بر نقش ساختاری در سازماندهی فضاهای خانه، تأثیر بسزایی در آسایش حرارتی، تعاملات اجتماعی و حفظ حریم شخصی دارد.

وی با بیان اینکه حیاط مرکزی عنصر اصلی معماری در خانه‌های سنتی مناطق گرم و خشک مانند؛ قم، کاشان، یزد، اصفهان محسوب می‌شود، گفت: نظم هندسی و تقارن، وجود حوض آب و باغچه، ایوان‌ها و رواق‌ها و کنترل اقلیمی از ویژگی‌های حیاط مرکزی است.

این پژوهشگر، با بیان اینکه اغلب حیاط‌ها بر اساس یک طرح محوری و متقارن طراحی شده‌اند، تاکید کرد: حوض مرکزی علاوه بر زیبایی، در خنک‌سازی هوای محیط از طریق تبخیر مؤثر است، باغچه‌ها با درختان سایه‌انداز و گیاهان معطر به کیفیت زیستی فضا می‌افزایند.

غلامی تابش ادامه داد: ایوان‌ها و رواق‌ها فضاهای نیمه‌باز که اطراف حیاط را دربر می‌گیرند و نقش انتقال بین فضای باز و بسته را ایفا می‌کنند؛ همچنین طراحی حیاط موجب ایجاد کوران طبیعی، کاهش شدت گرما در تابستان و حفظ گرمای داخلی در زمستان می‌شود.

تفکیک حیاط اندرونی و بیرونی

وی با بیان اینکه خانه‌های تاریخی قم، به‌ویژه در دوره قاجار، به دو حیاط مستقل تقسیم می‌شدند که هرکدام عملکرد و هویت خاصی داشتند، افزود: حیاط اندرونی فضای خصوصی خانه محسوب می‌شد و فقط اعضای خانواده، به‌ویژه زنان، به آن دسترسی داشتند؛ ارتباط با فضاهای مسکونی اصلی مانند؛ اتاق‌های خواب، مطبخ (آشپزخانه) و بخش‌های خدماتی، داشتن امنیت و محصوریت، کارکرد اقلیمی و زیستی و تزئینات و معماری مجلل‌تر نسبت به حیاط بیرونی از ویژگی‌های این حیاط است.

غلامی تابش اظهار کرد: حیاط بیرونی بیشتر برای پذیرایی از مهمانان و انجام فعالیت‌های رسمی و تجاری مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ قرارگیری در مجاورت ورودی اصلی خانه برای جلوگیری از ورود افراد غریبه به فضای خصوصی، اتاق‌های پذیرایی (شاه‌نشین)، مهمانخانه، و دفاتر اداری و تزئینات و معماری ساده تر نسبت به حیاط اندرونی از ویژگی‌های این حیاط است.

این پژوهشگر با تاکید بر تأثیر تفکیک فضایی بر ساختار اجتماعی و فرهنگی، یادآور شد: تفکیک دو حیاط از اصول معماری اسلامی و سنتی قم بود که به حفظ حریم زنان و خانواده کمک می‌کرد؛ همچنین ایجاد سلسله‌مراتب فضایی یعنی دسترسی به فضاها به‌صورت لایه‌لایه و بر اساس موقعیت اجتماعی و جنسیتی را امکان پذیر می‌کرد.

وی نمونه‌های شاخص معماری دوحیاطی در قم را مورد توجه قرار داد و گفت: خانه پزدان پناه، خانه شاکری، خانه رهبری نمونه‌ای از خانه‌های دوحیاطی، دارای حیاط اندرونی مجزا از حیاط بیرونی هستند.

این مدرس دانشگاه در پایان گفت: حیاط مرکزی و تفکیک اندرونی و بیرونی نه‌تنها نقش مهمی در سازگاری معماری سنتی با اقلیم قم داشت، بلکه بیانگر نظام فرهنگی و اجتماعی مردم قم بود. این نوع طراحی، ترکیبی از عملکردگرایی، زیبایی‌شناسی، و رعایت اصول حریم شخصی را ارائه می‌داد که تا به امروز نیز در معماری سنتی و نوین مورد توجه قرار دارد.

انتهای پیام