1

دانشمندان حفاظت از محیط زیست اغلب به قاعده‌ای ساده تکیه می‌کنند: گونه‌هایی که در مناطق وسیع زندگی می‌کنند و جمعیت‌های بزرگی دارند، معمولاً کمتر در معرض خطر انقراض قرار دارند.
با این حال، یک تحلیل جهانی از حدود ۱۵۰۰ گونه پرنده نشان داده که وقتی صحبت از تغییرات اقلیمی می‌شود، چنین قاعده‌ای وجود ندارد.

مطالعه‌ای که توسط دانشگاه تگزاس در آستین هدایت شده، نشان می‌دهد که یک پراکنش جغرافیایی وسیع می‌تواند وابستگی بسیار باریکی به اقلیم پنهان کند. در دنیایی در حال گرم شدن، این آسیب‌پذیری پنهان می‌تواند پرنده‌های آشنا را به‌طور غیرمنتظره‌ای در معرض خطر قرار دهد.

کارلوس بوترو، دانشیار زیست‌شناسی تلفیقی و نویسنده ارشد این مطالعه می‌گوید:
«از آنجا که این منطقه بسیار وسیع است، گونه‌هایی که در آن سکونت دارند، معمولاً دارای جمعیت‌های بزرگ و محدوده‌های جغرافیایی گسترده هستند، دو ویژگی که اغلب با خطر کمتر انقراض همراه دانسته می‌شوند.»

اما مشکل اینجاست که بسیاری از این گونه‌ها به بازه‌ی اقلیمی بسیار محدودی سازگار شده‌اند، به‌طوری که جمعیت‌های به ظاهر بزرگ آن‌ها می‌توانند هنگام تغییر الگوهای اقلیمی به شدت آسیب‌پذیر شوند.

تناقضی از قطب شمال

نمونه‌ای از آسیب‌پذیری در اقلیم‌های یکنواخت

یکی از واضح‌ترین نمونه‌ها از قطب شمال می‌آید، جایی که یک رژیم اقلیمی یکنواخت هزاران مایل را در بر می‌گیرد. موم‌خوار بوهمیایی نمونه‌ی بارز این موضوع است: محدوده‌ی زادآوری این پرنده از اسکاندیناوی تا آلاسکا گسترده شده است.

اما یکنواختی محیط قطبی به این معناست که کل چرخه زندگی موم‌خوار وابسته به دمای سرد و پوشش دائمی برف است. حتی گرم شدن اندک یا تغییرات جزئی در میزان بارندگی می‌تواند این گونه را از محدوده‌ی آسایشش خارج کند، بدون توجه به اینکه چقدر می‌تواند در عرض این کمربند سرد پرواز کند.

مقایسه با خنده‌پیشانی تاج‌بلوطی

در تحلیل خود، تیم بوترو موم‌خوار را با خنده‌پیشانی تاج‌بلوطی مقایسه کرد. خنده‌پیشانی به بخش کوچکی از جنگل‌های کوهستانی در نپال، بوتان و مناطق همجوار آسیا محدود شده است. با وجود محدوده‌ی کوچک‌تر، این پرنده در معرض طیف گسترده‌تری از دماها و الگوهای بارندگی سالانه قرار دارد.
بنابراین، خنده‌پیشانی یک «جایگاه اقلیمی» وسیع‌تر اشغال می‌کند که به او امکان می‌دهد با تغییر شرایط اقلیمی بهتر سازگار شود.

ارتباط اندازه‌ی مغز با تخصص اقلیمی

غافلگیری از سوی پرندگان باهوش

شگفتی‌ها به نقشه‌های پراکنش محدود نشد. تحلیل‌ها همچنین رابطه‌ای غیرمنتظره بین اندازه‌ی مغز و انعطاف‌پذیری اقلیمی نشان دادند.

پرنده‌های دارای مغز بزرگ‌تر که به دلیل توانایی در حل مسئله و انعطاف رفتاری شهرت دارند، در واقع بیشتر به اقلیم‌های خاص وابسته بودند.

بوترو می‌گوید:
«اندازه‌ی مغز بزرگ‌تر معمولاً با رفتارهای انعطاف‌پذیرتر مرتبط دانسته می‌شود، بنابراین انتظار داریم پرندگان با مغز بزرگ‌تر سازگاری بیشتری داشته باشند. اما مشخص شد بسیاری از این پرندگان متخصص اقلیمی هستند، یعنی برای شکوفایی در اقلیم‌های خاص تکامل یافته‌اند و ممکن است در برابر تغییرات اقلیمی آسیب‌پذیرتر از آنچه انتظار داشتیم باشند.»

علت تخصص اقلیمی در پرندگان باهوش

چرا حیوانی که قادر به حل مسئله و استفاده از ابزار است، خود را در گوشه‌ای اقلیمی محدود می‌کند؟
بوترو و نویسنده‌ی همکارش ژوآئو فابریسیو موتا رودریگز (از دانشگاه کمپیناس برزیل) معتقدند که توانایی شناختی بالا به گونه‌ها کمک می‌کند تا محیط‌های خاص را با کارآیی بالایی بهره‌برداری کنند.
در طول زمان تکاملی، این تخصص منجر به تحمل فیزیولوژیکی محدود می‌شود، که در شرایط گرمایش جهانی یک نقطه‌ی ضعف محسوب می‌شود.

طراحی نقشه‌ی اقلیمی دوبعدی

شیوه‌ی تحلیل جایگاه اقلیمی

برای سنجش جایگاه اقلیمی هر گونه، تیم تحقیقاتی دو مجموعه داده‌ی عظیم را ادغام کرد:

• نقشه‌های پراکنش دقیق: بر پایه‌ی صدها هزار گزارش داوطلبان پرنده‌نگر در پلتفرم eBird.
• طبقه‌بندی اقلیمی ساده‌شده: شامل دو محور اصلی:
  • شدت دمایی: هر چه مناطق سردتر، متغیرتر و غیرقابل پیش‌بینی‌تر شوند، مقدار این محور افزایش می‌یابد.
  • شدت خشکی: با خشکی بیشتر و بارندگی‌های نامنظم افزایش می‌یابد.

نقشه‌ی دوبعدی به دست آمده، نواحی معتدل، مرطوب و پایدار را در مرکز قرار داده و افراط‌های اقلیمی مانند بیابان‌های خشک، مناطق استوایی طوفان‌خیز یا توندراهای منجمد را در لبه‌ها نمایش می‌دهد.

نتایج تحلیل

با همپوشانی توزیع هر پرنده بر روی این شبکه‌ی اقلیمی، محققان توانستند وسعت استفاده‌ی واقعی گونه‌ها از فضاهای اقلیمی را بسنجند.
بیضی‌های کوچک در حاشیه‌ی نمودار نشانگر گونه‌های آسیب‌پذیر هستند، در حالی که پراکندگی وسیع نشان‌دهنده‌ی انعطاف بیشتر و احتمال تاب‌آوری بالاتر در برابر تغییرات اقلیمی است.

تعاملات پنهان، خطرات پنهان

ضرورت نگاه چندعاملی به حفاظت

این مطالعه جدید به جمع روزافزونی از پژوهش‌ها می‌پیوندد که از برنامه‌ریزان حفاظت می‌خواهند تهدیدها را نه به‌صورت منفرد، بلکه به‌صورت ترکیبی ارزیابی کنند.

بوترو تاکید می‌کند:
«باید از نگاه کردن به عوامل خطر به‌صورت جداگانه دست برداریم و ارزیابی کنیم که این عوامل چطور با هم تعامل می‌کنند. گاهی اوقات این تعاملات غیرمنتظره اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.»

حتی گونه‌ای که همه‌ی نشانه‌های «ایمنی» را دارد – محدوده‌ی وسیع، جمعیت زیاد، مغز بزرگ – ممکن است همچنان روی لبه‌ی تیغ اقلیمی قرار داشته باشد.

دیگر گونه‌های در معرض خطر

• پرندگان جنگل‌های استوایی با مغز بزرگ و نیاز رطوبتی بالا می‌توانند با افزایش خشکسالی با خطر روبه‌رو شوند.
• حتی متخصصان بیابان هم ممکن است با غیرقابل پیش‌بینی شدن بارش‌ها دچار بحران تولیدمثل شوند.

علم شهروندی و بینش‌های جامع

نقش داده‌های مردمی

به گفته‌ی رودریگز، این تحلیل تنها به لطف داده‌های جمع‌آوری شده توسط دانشمندان شهروندی ممکن شده است.
اطلاعات eBird یک تصویر بی‌سابقه‌ی جهانی فراهم کرد که بدون صدها هزار مشاهده‌ی داوطلبانه، نقشه‌برداری دقیق جایگاه‌های اقلیمی امکان‌پذیر نبود.

آینده‌ی پیش‌بینی‌های بوم‌شناختی

استفاده از سوابق واقعی، برچسب‌گذاری شده و لحظه‌ای از سوی افراد غیرمتخصص، به محققان اجازه می‌دهد تا مدل‌های پیش‌بینی را با سرعتی بیشتر از روش‌های سنتی به‌روزرسانی کنند.

حفاظت هوشمندانه‌تر از گونه‌ها

بازنگری در اولویت‌های حفاظتی

شناسایی تخصص اقلیمی در گونه‌هایی که قبلاً تصور می‌شد مقاوم هستند، ممکن است اولویت‌های حفاظتی را تغییر دهد.
در حالی که معمولاً منابع محدود به گونه‌های کاریزماتیک و محدود به منطقه اختصاص می‌یابد، نتایج بوترو نشان می‌دهد که برخی از پرندگان جهانی نیز سزاوار توجه مشابه هستند.

پیامی برای آینده

در حال حاضر، پیام روشن است: بزرگی – چه در محدوده‌ی پراکنش، چه در اندازه‌ی جمعیت یا مغز – تضمین‌کننده‌ی ایمنی نیست.
در دنیای اقلیمی در حال تغییر، درک جزئیات بوم‌شناختی می‌تواند تفاوت بین محافظت پیشگیرانه و عملیات‌های پرهزینه‌ی نجات باشد.

گاه این آسیب‌پذیری‌ها در زیر آسمان‌های وسیع شمالی پنهان شده‌اند، در میان پرندگانی که به ظاهر فراوان به نظر می‌رسند، اما با تغییر اندک در آب‌وهوا، مرزهای نامرئی جایگاه اقلیمی آن‌ها به ناگاه بسته می‌شود.

این مطالعه در مجله‌ی Nature Communications منتشر شده است.