ساعت ۲۴- نمایشگاه کتاب تهران ۱۴۰۴ با شور فرهنگی و حضور ناشران دانشگاهی برگزار شد، اما گرانی کتاب و ناکارآمدی بن‌های حمایتی، دسترسی دانشجویان به منابع علمی را با چالش جدی مواجه کرد و کتاب دانشگاهی را به کالایی لوکس تبدیل نمود.

گروه دانشگاه خبرگزاری تسنیم ـ زینب امیدی: کتاب، همواره نقشی کلیدی در رشد علمی، فرهنگی و اجتماعی جوامع ایفا کرده و دانشگاه و دانشجو از مهم‌ترین مخاطبان آثار مکتوب به شمار می‌روند. اما در سال‌های اخیر، صنعت نشر و کتاب، زیر فشار رشد هزینه‌های تولید و نوسانات اقتصادی، شرایط متفاوتی را تجربه می‌کند که پیامدهای آن به طور مستقیم بر دانشجویان و علاقه‌مندان به مطالعه سایه‌انداخته است.

برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در چنین شرایطی، علاوه بر آنکه ویترینی از تازه‌های نشر و شور کتاب‌دوستی جامعه است، به صحنه‌ای برای واکاوی مشکلات ساختاری حوزه کتاب، مانند افزایش بی‌سابقه قیمت‌ها، ناکارآمدی حمایت‌های دولتی و کاهش قدرت خرید قشر دانشجو نیز بدل شده است. با افزایش قیمت کتاب‌ها و مشکلات اقتصادی، دسترسی دانشجویان به منابع علمی و فرهنگی به یکی از چالش‌های جدی در جامعه تبدیل شده است. گزارش پیش رو به بررسی مشکلات مربوط به بن کتاب دانشجویان، افزایش قیمت کاغذ و کتاب، و پیشنهادات برای بهبود این وضعیت می‌پردازد.

بن کتاب نمایشگاه، محدودیتی که دانشجویان را ناامید کرد

در نمایشگاه کتاب سال جاری، مبلغ 500 هزار تومان بن الکترونیکی به دانشجویان واجد شرایط اختصاص داده شد. با وجود هدف طرح که «تسهیل دسترسی دانشجویان به منابع علمی و حمایت از فرهنگ کتاب‌خوانی» عنوان شده بود، این بن تنها قابلیت خرید یک جلد کتاب داشت. این محدودیت انتقاد دانشجویان را به دنبال داشت، چرا که با توجه به رشد سرسام‌آور قیمت کتاب‌ها، استفاده از این بن کافی نبوده و دانشجویان مجبور به پرداخت هزینه‌های بالاتری برای تهیه حتی یک کتاب شدند.

افزایش هزینه‌های تولید، به‌ویژه بالا رفتن قیمت کاغذ، یکی از عوامل اصلی گرانی کتاب‌هاست. این افزایش نه تنها قدرت خرید دانشجویان، بلکه قدرت خرید عموم مردم را به شدت کاهش داده است. بسیاری بر این باورند که حتی یارانه‌هایی که برای کاغذ اختصاص داده شده، تاثیر قابل ملاحظه‌ای بر کاهش قیمت کتاب‌ها نداشته است، چرا که این یارانه‌ها به واردکنندگان یا تولیدکنندگان تخصیص می‌یابد و به دست مصرف‌کننده نهایی نمی‌رسد. بنابراین، نیاز به اصلاح سیاست‌های حمایتی در حوزه توزیع یارانه‌ها احساس می‌شود.

نمایشگاه بین المللی کتاب تهران , کتاب , دانشگاه‌های جمهوری اسلامی ایران , 

کتابی که توان خریدش را نداریم، به چه درد می‌خورد؟

در همین راستا خبرنگار تسنیم به سراغ سعید جلیلی عضو شورای مرکزی ناظر بر نشریات دانشگاهی وزارت علوم رفت و از او در خصوص نمایشگاه کتاب امسال و سهم دانشجوان از آن پرسید.

جلیلی با اشاره به اینکه نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در حالی برگزار شد که فضای آن بیش از هر سال دیگر، ترکیبی از شور فرهنگی و دلسردی اقتصادی بود، گفت: حضور پررنگ ناشران دانشگاهی، عرضه آثار جدید، و شور دانشجویان برای یافتن منابع علمی، تحسین‌برانگیز بود؛ اما در پس این چهره، واقعیتی تلخ پنهان بود: کتاب دانشگاهی، دیگر نه قابل خرید است، نه قابل دسترس.

وی ادامه داد: چند بار برای بازدید با گروهی از دانشجویان و خبرنگاران رسانه‌ای راهی نمایشگاه شدیم. سالن ناشران دانشگاهی با صف‌های طولانی، گپ‌وگفت‌های علمی، و نگاه‌های جست‌وجوگر دانشجویان پرشده بود؛ اما در میان شور و اشتیاق، نارضایتی آشکاری به چشم می‌خورد: «کتابی که توان خریدش را نداریم، به چه درد می‌خورد؟»

کیفیت آثار؛ خوب اما کم‌دسترس

عضو شورای مرکزی ناظر بر نشریات دانشگاهی وزارت علوم اظهار داشت: اگرچه بسیاری از ناشران دانشگاهی، امسال آثار به‌روزی ارائه کردند، اما افزایش هزینه چاپ باعث شده حجم کتاب‌های جدید کاهش یابد. دانشگاه تهران پرچ‌مدار حضور بود. دانشگاه‌های آزاد، شهید بهشتی، فرهنگیان، امام حسین(ع) و امام صادق(ع) نیز فعال بودند؛ اما در نبود حمایت‌های مالی گسترده، توزیع واقعی این کتاب‌ها در میان دانشجویان با مشکل مواجه بود.

بن کتاب دانشجویی؛ وعده‌ای بی‌اثر

جلیلی یکی از موارد اعتراض گسترده دانشجویان را بن 500 هزار تومانی اعلام کرد و گفت: عملاً این مبلغ تنها برای خرید یک جلد کتاب متوسط کفایت می‌کرد. بن‌های محدود و شرایط استفاده پیچیده، نه‌تنها حمایتی از دانشجویان نکرد بلکه در مواردی باعث دلسردی و عدم خرید شد. گرانی کاغذ به‌عنوان مهم‌ترین مولفه تولید کتاب، اثر خود را بر همه مراحل نشر گذاشته است. تولید کاغذ ایرانی که در دوران شهید رئیسی آغاز شده بود، پس از او با چالش مواجه شد. امروز کاغذ وارداتی و گران، قیمت کتاب را غیرمنطقی کرده است.

وی همچنین افزود: دولت همچنان یارانه کاغذ را به واردکننده می‌دهد نه به مصرف‌کننده نهایی. نتیجه؟ کتابی که با یارانه منتشر می‌شود، با قیمت بالا به دست دانشجو می‌رسد. افزایش قیمت، کاهش یارانه، و رقابت رسانه‌های دیجیتال باعث شده دانشجو از کتاب فاصله بگیرد. اگر بودجه فرهنگی به کتاب اختصاص یابد، اثر اجتماعی آن مستقیم قابل مشاهده است. اما سوال مهم‌تر آن است که بودجه فعلی کجاست؟ و چرا اثر اجتماعی آن دیده نمی‌شود؟

شور فرهنگی، دلسردی اقتصادی در نمایشگاه کتاب 1404

عضو شورای مرکزی ناظر بر نشریات دانشگاهی وزارت علوم بیان داشت: آنچه امروز لازم است، نه شعار و طرح‌های مقطعی، بلکه سیاست‌های ساختاری و بلندمدت در سه محور است: افزایش یارانه خرید کتاب برای دانشجویان به سطح واقعی هزینه‌ها،‌ حمایت هدفمند از تولید داخلی کاغذ و تثبیت قیمت آن،‌ ایجاد زیرساخت برای دسترسی رایگان به کتب دانشگاهی دیجیتال با مجوز رسمی.

جلیلی با اشاره به اینکه نمایشگاه کتاب تهران 1404 صحنه تقابل آرمان و واقعیت بود، گفت: از یک سو، ناشران دانشگاهی تلاش کردند تا در تنگنای اقتصادی، تولید علمی را ادامه دهند. اما از سوی دیگر، سیاست‌های ناکارآمد حمایتی و ناترازی در تامین منابع دانشجویی، نتیجه را به سمت نارضایتی و بی‌تاثیری کشاند. اگر حمایت از دانشجو و فرهنگ مطالعه جدی گرفته نشود، باید پذیرفت که کتاب دانشگاهی از «ابزار رشد» به «کالای لوکس» تبدیل شده است. وقت آن رسیده که تصمیم‌گیران فرهنگی، به جای تقدیرهای رسمی، واقعیت نمایشگاه را ببینند.

مشکلات ناشران دانشگاهی و کاهش ارتباط دانشجویان با کتاب

فضای نشر دانشگاهی در شرایط کنونی با چالش‌های متعددی روبرو است: افزایش بی‌سابقه قیمت کاغذ باعث شده ناشران علمی و دانشگاهی برای چاپ کتاب‌های تخصصی با افزایش قیمت مواد اولیه مواجه شوند. نبود یارانه کافی برای خرید کتاب، امکان خرید منابع علمی مورد نیاز را از دانشجویان سلب کرده است. همچنین قیمت‌های بالا منجر به کاهش خرید مستقیم کتاب‌های دانشگاهی شده و بسیاری از دانشجویان به منابع دیجیتال روی آورده‌اند. این عوامل به طور مستقیم با کاهش سرانه مطالعه دانشجویان ارتباط دارند و دانشجویان، تحت تاثیر این محدودیت‌ها، از کتاب‌های چاپی فاصله گرفته و به منابع آنلاین و دیجیتال رجوع کرده‌اند.

پیشنهادات برای بهبود شرایط

برای حل چالش‌های موجود، راهکارهایی به شرح زیر قابل ارائه است: افزایش مبلغ بن کتاب دانشجویی جهت تناسب با قیمت واقعی کتاب‌ها؛ تخصیص یارانه مستقیم به خرید کتاب به جای حمایت از واردکنندگان یا تولیدکنندگان؛ حمایت از تولید کاغذ ملی و سرمایه‌گذاری در صنعت کاغذ داخلی جهت کاهش وابستگی به واردات و ثبات قیمت‌ها؛ تسهیل دسترسی به کتاب‌های چاپی و تشویق ناشران برای کاهش هزینه نهایی با بهره‌گیری از حمایت‌های دولت؛ و در نهایت، افزایش جذابیت کتابخوانی در میان دانشجویان و ایجاد انگیزه برای ارتباط مجدد قشر دانشگاهی با کتاب.

در آخر…

چالش‌های اقتصادی و افزایش هزینه تولید کتاب، دسترسی دانشجویان به منابع علمی را محدود کرده است. در این میان، سیاست‌های حمایتی از جمله بن‌های کتاب دانشجویی، به دلیل مبلغ محدود خود، عملاً تاثیری در رفع مشکلات نداشته و بیشتر به نوعی اقدام نمایشی نزدیک شده است. حمایت از تولید ملی، افزایش یارانه‌ها و اصلاح شیوه تخصیص تسهیلات می‌تواند دسترسی به منابع علمی را تسهیل کرده و سرانه مطالعه در جامعه و به ویژه در میان دانشجویان را افزایش دهد.