هفته گذشته در دیدار با جمعی از ایران‌شناسان روس، کاظم جلالی، سفیر ایران در روسیه، اعلام کرد که روسیه در سال ۲۰۲۴ به بزرگترین سرمایه‌گذار خارجی در ایران تبدیل شده است.او با اشاره به توافقات صورت‌گرفته میان دو کشور، از تعهد روسیه برای سرمایه‌گذاری ۸ میلیارد دلاری در پروژه‌های گازی ایران خبر داد و تاکید کرد که تاکنون نزدیک به ۵ میلیارد دلار آن نهایی شده است.

جلالی ضمن اشاره به ارتقای روابط تهران و مسکو به سطح راهبردی، از سفر قریب‌الوقوع ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه به تهران خبر داد و اظهار داشت که همکاری‌های گازی، اجرای موافقت‌نامه تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا و طرح انتقال گاز روسیه از مسیر ایران، می‌تواند زمینه‌ساز تبدیل ایران به‌هاب گازی منطقه شود.

او همچنین با اشاره به توسعه زیرساخت‌های مالی میان دو کشور، از اتصال شبکه‌های بانکی میر و شتاب به‌عنوان راهکاری برای تسهیل مبادلات مالی در حوزه‌های خرد، امور دانشجویی و گردشگری یاد کرد. بر اساس گزارش‌های رسمی، حجم کل سرمایه‌گذاری روسیه در حوزه نفت و گاز ایران به حدود ۸.۸ میلیارد دلار رسیده که بخش عمده آن از سوی شرکت‌های بزرگ دولتی مانند گازپروم و روزنفت صورت گرفته است.

در شرایطی که ایران با محدودیت‌های فناورانه ناشی از تحریم‌های غرب مواجه است، این سرمایه‌گذاری‌ها نقش کلیدی در تامین فناوری‌های پیشرفته، تقویت ظرفیت تولید انرژی و ارتقای موقعیت ژئوپلیتیکی ایران در معادلات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای ایفا می‌کند.

با وجود چشم‌انداز مثبت همکاری‌های راهبردی، اجرای موثر معاهده ایران و روسیه با موانع ساختاری، ژئوپلیتیکی و نهادی مواجه است. از جمله مهم‌ترین چالش‌ها می‌توان به ضعف زیرساخت‌های ریلی، جاده‌ای و بندری ایران، ناکارآمدی نظام گمرکی و نبود بخش خصوصی توانمند اشاره کرد که ظرفیت‌های داخلی را برای ایفای نقش موثر در این همکاری محدود می‌کند.

همچنین تحریم‌های بین‌المللی علیه هر دو کشور، انتقالات مالی و بانکی را دشوار ساخته و نیاز به سازوکارهای جایگزین مانند بانک‌های مشترک، سیستم‌های پرداخت مستقل و مبادله با ارزهای ملی را دوچندان کرده است.

در سطح نهادی، اجرای توافق نیازمند اصلاحات حقوقی و هماهنگی موثر میان نهادهای دولتی دو کشور است. در غیاب انسجام یا اراده سیاسی کافی، این موارد می‌توانند به تاخیر در اجرای توافق بینجامند.

در بعد سیاسی نیز، نگرانی روسیه از احتمال احیای روابط ایران با غرب و تاثیر آن بر نفوذ منطقه‌ای خود، همراه با فشارهای بین‌المللی می‌تواند روند همکاری را کند کند.

افزون بر این، اگر انتظارات غیرواقع‌بینانه نسبت به نتایج فوری این همکاری‌ها محقق نشود، ممکن است سرخوردگی در سطوح اجرایی ایجاد شود. بنابراین، تحقق عملی معاهده نیازمند نگاه واقع‌گرایانه، تقویت زیرساخت‌ها، ایجاد نهادهای مالی کارآمد، اصلاح قوانین، و اعتمادسازی متقابل است.

در بستر این همکاری‌های بلندمدت، فرصت‌های قابل‌توجهی در حال شکل‌گیری است که می‌تواند مناسبات اقتصادی، انرژی و ترانزیتی ایران و روسیه را به سطحی راهبردی ارتقا دهد.

یکی از مهم‌ترین این فرصت‌ها، اجرای موافقت‌نامه تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیاست که با کاهش تعرفه‌ها و تسهیل روندهای گمرکی، بستر مناسبی برای گسترش مبادلات دوجانبه فراهم کرده است.

در کنار آن، طرح انتقال گاز روسیه از طریق خاک ایران نه‌تنها اهمیت ژئوپلیتیکی تهران را افزایش می‌دهد، بلکه ادعا می‌شود که این امر می‌تواند جایگاه آن را به‌عنوان‌هاب انرژی منطقه‌ای تثبیت کند.

پیشرفت هر چند نامحسوس در پروژه راه‌آهن رشت–آستارا نیز، که بخش کلیدی کریدور شمال–جنوب است، نشان از عزم مشترک دو کشور برای توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل دارد.

سرمایه‌گذاری روسیه برای خرید ۵۰ هزار هکتار زمین به منظور آغاز مطالعات زمین‌شناسی در این مسیر، گامی عملی در جهت تسهیل جریان تجارت و ترانزیت کالا میان دو کشور و فراتر از آن است. تحقق این پروژه‌ها نقش کلیدی در افزایش ظرفیت ترانزیتی ایران و تثبیت جایگاه آن در شبکه تجاری اوراسیا ایفا خواهد کرد.

تفاهم‌نامه انرژی و آینده سرمایه‌گذاری روسیه

در تیرماه ۱۴۰۱، شرکت ملی نفت ایران و شرکت گازپروم روسیه تفاهم‌نامه‌ای ۴۰ میلیارد دلاری به‌صورت آنلاین امضا کردند که نقطه عطفی در روابط انرژی دو کشور محسوب می‌شد. این تفاهم‌نامه طیف وسیعی از همکاری‌ها را در بر می‌گرفت: توسعه میدان‌های گازی کیش و پارس شمالی، فشارافزایی در میدان پارس جنوبی، توسعه شش میدان نفتی، سوآپ گاز و فرآورده، اجرای پروژه‌های ال ان جی، احداث خطوط لوله صادراتی و همچنین همکاری‌های فناورانه در بخش انرژی.

هر چند پس از گذشت ۴ سال این تفاهم نامه نه تنها اجرایی نشد بلکه خبری از جدیت گازپروم برای اجرای این تفاهم نامه نیز به گوش نمی‌رسد. همزمان، ادعا می‌شود روسیه برای سرمایه‌گذاری ۸ میلیارد دلاری در پروژه‌های گازی ایران برنامه‌ریزی کرده است که تاکنون حدود ۵ میلیارد دلار آن قطعی شده و مابقی نیز در حال نهایی‌شدن است.

این سرمایه‌گذاری‌ها توسط شرکت‌هایی همچون گازپروم انجام می‌شود و در چارچوب معاهده مشارکت راهبردی ۲۰ ساله میان دو کشور صورت می‌گیرد که اخیرا به تصویب طرف روسی نیز رسیده است. کارشناسان طرفدار دولت در ایران بر این باور هستند که این روند نشان‌دهنده اراده سیاسی قوی در هر دو کشور برای غلبه بر محدودیت‌های تحریمی و تقویت همگرایی اقتصادی در حوزه انرژی است.