1

درختان در ظاهر ساکت و بی‌آزارند، اما در حقیقت نقشی حیاتی در سلامت اکوسیستم‌ها، پایداری اقلیم و حتی بقای انسان ایفا می‌کنند. در حالی‌ که زمین روزبه‌روز گرم‌تر می‌شود، این موجودات کهن در آستانه تحمل خود قرار گرفته‌اند و پیامدهای این وضعیت، فراتر از جنگل‌ها، به تمام عرصه‌های زندگی بشر و طبیعت سرایت خواهد کرد.

یک مطالعه جدید، تصویری از آینده درختان در مواجهه با تغییرات اقلیمی ترسیم کرده است. در این تحقیق، واکنش بیش از ۳۲٬۰۰۰ گونه درختی به تغییرات دمایی مدل‌سازی شده و نتایج آن هشدارآمیز است.

یافته‌های اصلی پژوهش

اکثر درختان با اقلیم متفاوتی روبه‌رو می‌شوند

مطالعه مذکور از تحولی بزرگ برای درختان در سراسر جهان خبر می‌دهد. به گفته دکتر کولین بونمان از دانشگاه واخنینگن و نویسنده اصلی این پژوهش، حدود ۷۰ درصد گونه‌های درختی تا پایان این قرن، در بخشی از زیستگاه خود، شاهد تغییرات قابل توجه اقلیمی خواهند بود.

«در برخی از گونه‌ها، بیش از نیمی از زیستگاهشان در صورت وقوع سناریوی گرمایش ۴ درجه‌ای تحت تأثیر قرار خواهد گرفت.» — دکتر بونمان

در چنین شرایطی، دما، میزان بارندگی و الگوهای فصلی از محدوده تاریخی تجربه‌شده آن‌ها فراتر خواهد رفت. برای موجوداتی که به شرایط خاص زیستی خو گرفته‌اند، این تغییرات می‌تواند غیرقابل تحمل شود. برخی گونه‌ها ممکن است توان تولیدمثل خود را از دست بدهند و برخی دیگر دچار خشکسالی، بیماری یا رقابت شدید شوند.

درختان برخلاف جانوران نمی‌توانند سریع جابه‌جا شوند. رشد آن‌ها کند و بعضاً چندین دهه طول می‌کشد تا به بلوغ برسند. در نتیجه، تغییرات سریع اقلیمی، بسیاری از آن‌ها را پشت سر خواهد گذاشت.

شدت اثر اقلیم در مناطق مختلف

کانون‌های آسیب‌پذیری در کجا قرار دارند؟

این پژوهش فقط به هشدارهای کلی بسنده نکرده و دقیقاً مناطقی را شناسایی کرده است که بیشترین خطر متوجه آن‌هاست. پژوهشگران، مناطقی موسوم به نقاط داغ آسیب‌پذیری (Exposure Hotspots) را نقشه‌برداری کرده‌اند که در آن تنوع درختی بیش از سایر نقاط در معرض تهدید جدی قرار دارد.

مهم‌ترین این مناطق شامل:

• بخش‌های وسیعی از اوراسیا
• شمال غرب آمریکای شمالی
• شمال شیلی
• دلتا آمازون

در این مناطق، تغییرات اقلیمی ممکن است آن‌قدر شدید شود که گونه‌های بومی بدون مداخله انسانی امکان بقا نداشته باشند.

«این پژوهش، نقشه‌ای جهانی از نواحی آسیب‌پذیر درختان در برابر تغییر اقلیم ارائه می‌دهد که ابزاری حیاتی برای برنامه‌ریزی حفاظتی و تقویت تاب‌آوری اکوسیستم‌هاست.» — دکتر بونمان

آسیب‌پذیری ویژه درختان به دلیل طول عمر بالا

درختان برخلاف جانوران، در واکنش به تغییرات سریع اقلیمی نمی‌توانند سریع زیستگاه خود را تغییر دهند. در حالی که دانه آن‌ها در فواصل محدود پراکنده می‌شود، رشدشان کند و استقرار یک جنگل گاه چند دهه یا حتی چند قرن به طول می‌انجامد.

افزایش دما، بارندگی نامنظم و خشکسالی‌های شدید می‌تواند چرخه طبیعی گلدهی، میوه‌دهی و تجدید حیات درختان را مختل کند. این پژوهش تنها به موضوع «مواجهه اقلیمی» پرداخته و تهدیداتی مانند قطع غیرقانونی درختان، آفات مهاجم یا آلودگی زیست‌محیطی را در نظر نگرفته است. به همین دلیل، خطر واقعی متوجه گونه‌های درختی احتمالاً بیش از آن چیزی است که در این گزارش آمده است.

درختانی که به دلیل خشکسالی دچار ضعف شده‌اند، در برابر بیماری‌ها آسیب‌پذیرتر خواهند شد. همچنین جنگل‌هایی که گرفتار آتش‌سوزی می‌شوند، ممکن است پیش از ترمیم طبیعی، در معرض توسعه شهری یا کشاورزی قرار گیرند. در واقع، فشار اقلیمی تنها یکی از زنجیره‌ای از تهدیدات متداخل است.

پناهگاه‌هایی در میان گرمای جهان

در این میان، همه خبرها ناامیدکننده نیست. پژوهشگران مناطقی را شناسایی کرده‌اند که آن‌ها را پناهگاه اقلیمی (Climate Refugia) می‌نامند؛ مناطقی که پیش‌بینی می‌شود با وجود گرمایش جهانی، وضعیت اقلیمی‌شان نسبتاً پایدار باقی بماند.

در این نواحی، درختان می‌توانند با فشار کمتری به حیات ادامه دهند و در صورت محافظت، به مأمن تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی جنگل‌های آینده تبدیل شوند.

حفظ این مناطق فرصتی نادر است. در دنیایی که با سرعت در حال گرم شدن است، این پناهگاه‌ها می‌توانند میزبان گونه‌های درختی شوند تا اقلیم تثبیت یا ابزارهای نوین حفاظتی اجرایی شود.

راهبردهای حفاظت و کاهش مخاطرات

این پژوهش بر ضرورت اقدام سریع و هدفمند در عرصه حفاظت تأکید می‌کند. حفاظت از پناهگاه‌های اقلیمی باید در اولویت قرار گیرد.

همچنین رصد گونه‌های پرخطر و پایش واکنش آن‌ها به استرس‌های زیست‌محیطی ضروری است. در برخی موارد، مهاجرت کمکی (Assisted Migration) یا انتقال درختان به مناطق امن‌تر، تنها گزینه برای حفظ آن‌ها خواهد بود.

«این پژوهش، مطالعه‌ای جامع در مقیاس جهانی ارائه می‌کند که نشان می‌دهد کجا باید توجه حفاظتی متمرکز شود و اقدامات کاهش و سازگاری اقلیمی را در مقیاس خرد و کلان هدایت کند.» — دکتر جوزف سرا-دياز، انستیتوی گیاه‌شناسی بارسلونا

خطرات اقلیمی برای گونه‌های درختی = تهدید برای انسان

بقای درختان از بقای انسان جدا نیست. جنگل‌ها نقشی حیاتی در تنظیم اقلیم ایفا می‌کنند.
درختان:

• جو را خنک می‌کنند
• کربن جذب می‌کنند
• سامانه‌های آبی حیات‌بخش کشاورزی را پشتیبانی می‌کنند

اگر جنگل‌ها از بین بروند، اثرات آن زنجیروار بر سامانه‌های غذایی، شهرها و اقتصادها نمایان خواهد شد.

با افزایش مواجهه اقلیمی، حفظ پایداری جنگل‌ها صرفاً دغدغه‌ای زیست‌محیطی نیست، بلکه نیازی انسانی است.
سؤال امروز این نیست که آیا درختان تحت تأثیر قرار می‌گیرند، بلکه این است که آیا به موقع برای حفاظت از آن‌ها اقدام خواهیم کرد یا نه.

نتیجه‌گیری

در سایه پژوهش، برنامه‌ریزی و اقدام جمعی، هنوز می‌توان از این همراهان کهنسال طبیعت حفاظت کرد. اما این پنجره فرصت در حال بسته شدن است.

این پژوهش در نشریه Proceedings of the National Academy of Sciences منتشر شده است.