1

زندگی روزمره با دردهای شکمی، نفخ و سفرهای غیرقابل‌ پیش‌بینی به دستشویی، بسیاری از مبتلایان به سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS) را وادار می‌کند تا در جست‌وجوی رژیمی مؤثر باشند.

طبق آمار، ۴ تا ۵ درصد از بزرگسالان آمریکا با این اختلال گوارشی زندگی می‌کنند. در این میان، رژیم کم FODMAP همواره گزینه اصلی بوده است. اما این رژیم محدودکننده می‌تواند وعده‌های غذایی را به کلاس ریاضی بدل کند.

اخیراً یک مطالعه مقدماتی از دانشگاه میشیگان، این رژیم حذف‌محور را با رژیم مدیترانه‌ای مقایسه کرده و نشان داده که هر دو می‌توانند علائم IBS را کاهش دهند، البته با تفاوت‌هایی در مزایا و محدودیت‌ها.

سرپرستی این مطالعه را دکتر پراشانت سینگ (Prashant Singh)، متخصص گوارش در مرکز درمانی میشیگان، بر عهده داشته است.

چرا انتخاب‌های غذایی اهمیت دارند؟

سندرم روده تحریک‌پذیر، یک اختلال در تعامل روده و مغز محسوب می‌شود؛ به‌طوری که اعصاب و میکروب‌های درون روده به فرآیند طبیعی گوارش، بیش از حد واکنش نشان می‌دهند.

این حساسیت بالا به این معنی است که حتی تغییرات جزئی در رژیم غذایی می‌تواند به درد و نفخ شدید منجر شود. مدت‌هاست که مشخص شده بیماران، درمان‌های غذایی را به مصرف داروها ترجیح می‌دهند و اکنون در راهنماهای درمانی، رژیم غذایی در مرکز توجه قرار گرفته است.

با این حال، هیچ رژیمی برای همه مؤثر نیست؛ برخی افراد پس از مصرف گندم، برخی بعد از سیر و برخی حتی به‌دلیل استرس، دچار علائم می‌شوند.

تغییر الگو به‌جای حذف مواد غذایی

از این رو، تمرکز بر الگوهای غذایی به‌جای مواد خوراکی منفرد به یک راهکار منطقی تبدیل شده است. این رویکرد به پزشکان اجازه می‌دهد تا بدون آزمون و خطای بی‌پایان، رژیم مناسب هر بیمار را تنظیم کنند.

مروری بر رژیم FODMAP

FODMAP چیست؟

FODMAP مخفف عبارت Fermentable Oligo-, Di-, Mono-saccharides And Polyols است؛ یعنی کربوهیدرات‌های زنجیره کوتاهی که توسط باکتری‌های روده به سرعت تخمیر شده و گاز تولید می‌کنند. این گازها می‌توانند روده‌های حساس را متورم و تحریک کنند.

یک فراتحلیل شبکه‌ای در سال ۲۰۲۲ نشان داد رژیم کم FODMAP، در میان ۱۳ مطالعه کنترل‌شده، بیشترین اثربخشی را در تسکین علائم کلی IBS داشته است.

محدودیت‌ها و معایب رژیم کم FODMAP

دکتر سینگ تأکید می‌کند:

«رژیم‌های محدودکننده مثل FODMAP می‌توانند برای بیماران سخت و دشوار باشند.»

دلیل این دشواری، پیچیدگی رژیم است. بیماران باید فهرست‌های طولانی را حفظ کنند، حجم وعده‌ها را محاسبه نمایند و در سه مرحله دشوار، مواد غذایی را مجدداً وارد رژیم کنند.

همچنین، نگرانی‌هایی در مورد کمبودهای تغذیه‌ای و احتمال کاهش باکتری‌های مفید روده در صورت حذف فیبرهای تخمیرپذیر وجود دارد.

رژیم مدیترانه‌ای؛ طعمی دلپذیر بدون ترس

در نقطه مقابل، رژیم مدیترانه‌ای — که به خاطر محافظت از قلب در سراسر جهان مشهور است — مطرح می‌شود. در مطالعه مهم PREDIMED مشخص شد که این رژیم، خطر حمله قلبی و سکته را در بزرگسالان در معرض خطر، تا حدود ۳۰ درصد کاهش می‌دهد.

مزایای گوارشی رژیم مدیترانه‌ای

علاوه بر مزایای قلبی، بررسی‌های اخیر نشان داده‌اند که رژیم مدیترانه‌ای سبب افزایش باکتری‌های تولیدکننده اسیدهای چرب زنجیره کوتاه می‌شود که التهاب روده را کاهش می‌دهند.

دکتر ویلیام چی، رئیس بخش گوارش مرکز درمانی میشیگان می‌گوید:

«این مطالعه، شواهد رو به رشدی را تأیید می‌کند که نشان می‌دهد رژیم مدیترانه‌ای می‌تواند به فهرست درمان‌های تغذیه‌ای مبتنی بر شواهد برای بیماران IBS اضافه شود.»

بررسی‌های بالینی جدید

پژوهشگران از مدت‌ها پیش حدس می‌زدند که این تغییرات میکروبی ممکن است IBS را آرام کند. در یک کارآزمایی تصادفی‌شده در استرالیا در سال ۲۰۲۴، مشخص شد که رژیم مدیترانه‌ای قابل اجرا بوده و با کاهش امتیازهای ناراحتی گوارشی همراه است.

برخلاف FODMAP، رژیم مدیترانه‌ای بر تنوع و افزودن مواد غذایی سالم تأکید دارد و از حذف شدید پرهیز می‌کند. این رژیم شامل مقادیر زیادی میوه، سبزیجات، حبوبات، مغزها، غلات کامل، ماهی و روغن زیتون است و مصرف گوشت قرمز و شیرینی را به حداقل می‌رساند.

مزیت اجتماعی و روانی

مزیت دیگر رژیم مدیترانه‌ای، آشنایی و اشتراکی بودن وعده‌ها است که کیفیت زندگی را در وعده‌های خانوادگی یا رستورانی بالا می‌برد.

آمار و ارقام پژوهش

در این مطالعه مقدماتی، ۲۰ بزرگسال مبتلا به IBS از نوع اسهالی یا ترکیبی به مدت چهار هفته، به‌صورت تصادفی در دو گروه رژیمی قرار گرفتند.

• ۷۳ درصد از گروه مدیترانه‌ای و
• ۸۱.۸ درصد از گروه FODMAP
  به معیار سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) برای کاهش ۳۰ درصدی درد شکمی دست یافتند.

امتیاز شدت علائم در هر دو گروه کاهش یافت؛ البته افت میانگین در گروه FODMAP محسوس‌تر بود.

نکته مهم اینکه برای کنترل بهتر، تمامی وعده‌های غذایی به‌صورت بسته‌بندی و از پیش تنظیم‌شده به بیماران داده شد و رعایت رژیم نیز توسط متخصص تغذیه و با بیش از ۹۰ درصد پایبندی تأیید شد.

این موضوع نشان می‌دهد که کاهش علائم به‌احتمال زیاد ناشی از خود رژیم‌ها بوده است، نه عوامل تصادفی.

با این وجود، به دلیل اندازه کوچک نمونه، نویسندگان بر لزوم انجام مطالعات میدانی بزرگ‌تر و واقعی تأکید دارند تا راهنماهای درمانی رسمی اصلاح شود.

پیشنهادهای کاربردی برای بیماران

اگر پیگیری دقیق و حذف موقت مواد غذایی برایتان قابل‌اجرا است، رژیم کم FODMAP سریع‌ترین مسیر برای آرام شدن روده خواهد بود.

در غیر این صورت، می‌توانید به سراغ غذاهای مدیترانه‌ای بروید؛
نمونه:

• صبحانه: بلغور جو دوسر با توت
• ناهار: سالاد عدس با روغن زیتون
• شام: ماهی سالمون گریل‌شده با سبزیجات تنوری

در هر دو حالت، حتماً با یک متخصص تغذیه آشنا به IBS مشورت کنید. مشاوره حرفه‌ای، از بروز کمبودهای تغذیه‌ای پیشگیری کرده، دفترچه ثبت علائم را ارزیابی می‌کند و در صورت اجرای FODMAP، برنامه بازگرداندن مواد غذایی را تنظیم می‌کند.

همچنین، کمک می‌کند الگوی مدیترانه‌ای را شخصی‌سازی کرده و نیازهای کلسیم، آهن و پروتئین را در هر سن و وضعیت تأمین کنید.

اهمیت عوامل سبک زندگی

به خاطر داشته باشید که استرس، خواب و تحرک بدنی نیز نقش کلیدی دارند. در کنار تغییرات غذایی، پیاده‌روی کوتاه روزانه یا تمرین‌های تنفسی را امتحان کنید.
عادت‌های کوچک و مداوم در درازمدت مؤثرتر از تغییرات افراطی خواهند بود.

نتیجه‌گیری

مطالعه دانشگاه میشیگان نشان داد هر دو رژیم FODMAP و مدیترانه‌ای می‌توانند در بهبود علائم IBS مؤثر باشند. با توجه به مزایا و محدودیت‌های هر کدام، بیماران می‌توانند با کمک متخصص تغذیه، مناسب‌ترین رژیم را برای خود انتخاب کنند.