1

در رقابت اقتصادی، فناورانه و ژئوپلیتیکی میان آمریکا و چین، عناصر و فلزات حیاتی که در تمام فناوری‌ها از مصرف‌کننده گرفته تا صنعت و صنایع نظامی استفاده می‌شوند، به ابزاری در این کشمکش بزرگ تبدیل شده‌اند. این مسئله به‌ویژه در تسلط چین بر زنجیره تأمین عناصر نادر زمینی (Rare Earth Elements) به‌شدت به چشم می‌خورد. هفته گذشته وزارت دفاع آمریکا سرمایه‌گذاری قابل توجهی در شرکت MP Materials که تنها معدن عناصر نادر در خاک این کشور را در اختیار دارد، انجام داد.

بازگشت راهکار قدیمی: بازیافت

از زباله مصرفی تا سرمایه استراتژیک

در مواجهه با بحران عناصر نادر، راه‌حلی قدیمی دوباره مطرح شده است: بازیافت. این صنعت که از جمع‌آوری بطری و پلاستیک فراتر رفته، اکنون بسیار پیشرفته و تخصصی شده است.

امروزه نسل جدیدی از بازیافت‌کنندگان، شامل شرکت‌های باسابقه و استارتاپ‌های نوپا، روش‌های نوآورانه‌ای برای جمع‌آوری و پردازش حجم عظیم زباله‌های الکترونیکی (E-Waste) توسعه داده‌اند. این زباله‌ها شامل رایانه‌ها، تلفن‌های همراه، سرورها، تلویزیون‌ها، لوازم خانگی، تجهیزات پزشکی و سایر وسایل الکترونیکی مستعمل یا دورریخته شده است. این فعالیت‌ها هم‌راستا با نیازهای فناوری‌های حیاتی نوین جامعه از جمله باتری‌های خودروهای برقی، توربین‌های بادی و پنل‌های خورشیدی شکل گرفته و رشد کرده است.

فراتر از عناصر نادر

بازیافت زباله الکترونیکی محدود به عناصر نادر نیست. بسیاری از دستگاه‌های الکترونیکی فرسوده یا بلااستفاده به منابع ارزشمندی از طلا، نقره، مس، نیکل، فولاد، آلومینیوم، لیتیوم و کبالت تبدیل می‌شوند که در صنایع حیاتی کاربرد دارند. با این حال، در سال‌های اخیر تمرکز بازیافت‌کنندگان بر بازیابی عناصر نادر زمینی مانند نئودیمیم، پراسئودیمیم، تربیم و دیسپروزیم که از جنگنده‌های نظامی گرفته تا مته‌های صنعتی کاربرد دارند، افزایش یافته است.

اهمیت رو به رشد بازیافت در زنجیره تأمین

بازار تازه متولد شده

کونال سینها، رئیس جهانی بخش بازیافت شرکت سوئیسی Glencore می‌گوید: «تا همین اواخر بازیافت زباله الکترونیکی به‌عنوان منبع جدی تلقی نمی‌شد، اکنون هم بسیاری هنوز متوجه این فرصت بزرگ نشده‌اند». شرکت Glencore به‌عنوان یک غول معدنی، فلزات و بازاریابی جهانی، اکنون استراتژیک‌تر از گذشته وارد عرصه بازیافت شده است.

به طور سنتی تولیدکنندگان آمریکایی عناصر پایه و عناصر نادر را از تولیدکنندگان عمدتاً مستقر در چین یا معامله‌گران مواد اولیه تأمین می‌کردند. اما با تزلزل زنجیره‌های تأمین در اثر تعرفه‌های غیرقابل پیش‌بینی، سیاست‌های تجاری و تنش‌های ژئوپلیتیک، بازار بازیافت زباله الکترونیکی برای تأمین نیازهای دوران الکتریکی شدن صنایع اهمیتی حیاتی پیدا کرده است.

فرصت تقویت انگیزه برای بازیافت

جان میچل، مدیرعامل انجمن جهانی الکترونیک می‌گوید: «آمریکا حجم بالایی از الکترونیک وارد می‌کند که همگی حاوی طلا، آلومینیوم و فولاد هستند. بنابراین تعرفه‌های وارداتی می‌تواند به فرصتی برای تقویت بازیافت در داخل کشور تبدیل شود».

Glencore و تجربه ارزشمند

اگرچه در سبد ۱۴ میلیارد دلاری EBITDA (سود قبل از بهره، مالیات و استهلاک) شرکت Glencore، سهم بازیافت تنها ۲۰۰ میلیون دلار است، اما مدیریت شرکت به‌صورت راهبردی توجه ویژه‌ای به این بخش معطوف کرده است. سینها می‌گوید: «برای فلزاتی مانند مس و طلا همچنان به معادن زیادی نیاز داریم، اما بازیافت نقشی بسیار پررنگ در آینده خواهد داشت».

Glencore در استان کبک کانادا، در یک مجتمع تقریباً ۱۰۰ ساله، بیش از ۲۰ سال است که یک کارخانه ذوب مس در مقیاس بزرگ را اداره می‌کند. ۱۵ درصد از ورودی این کارخانه از مواد بازیافتی مانند زباله الکترونیکی تأمین می‌شود. این مجتمع که از دهه ۱۹۸۰ در بازیابی مس و فلزات ارزشمند از زباله‌های الکترونیکی پیشگام بوده، مس خالص تولید و به تولیدکنندگان و بازرگانان می‌فروشد. همچنین از بازیافت طلا، نقره، پلاتین و پالادیوم نیز بهره‌برداری می‌کند.

رکوردشکنی قیمت مس

اهمیت مس در ابتدای ژوئیه زمانی دوباره آشکار شد که دونالد ترامپ اعلام کرد برای واردات مس ۵۰ درصد تعرفه در نظر می‌گیرد و در نتیجه قیمت‌ها به رکورد جدیدی دست یافت. آمریکا تقریباً نیمی از نیاز مس خود را وارد می‌کند. از آنجا که راه‌اندازی معادن جدید به‌طور متوسط ۳۰ سال زمان می‌برد، مس بازیافتی گزینه‌ای جذاب شده است. طبق گزارش Wood Mackenzie، در سال ۲۰۵۰ حدود ۴۵ درصد از تقاضای جهانی مس از طریق بازیافت تأمین خواهد شد، درحالی‌که این سهم امروز ۳۳ درصد است.

سرمایه‌گذاری بازیافت در آمریکا

حضور شرکت‌های خارجی

شرکت‌های بازیافت خارجی نیز در آمریکا سرمایه‌گذاری می‌کنند. در سال ۲۰۲۲ شرکت آلمانی Wieland یک کارخانه بازیافت مس ۱۰۰ میلیون دلاری در کنتاکی تأسیس کرد. در ۲۰۲۳ هم شرکتی آلمانی پروژه ساخت کارخانه بازیافت چندفلزی به ارزش ۸۰۰ میلیون دلار در ایالت جورجیا را آغاز کرد.

تورالف هاگ، مدیرعامل Aurubis می‌گوید: «Aurubis Richmond که نخستین کارخانه بازیافت بزرگ در نوع خود در آمریکا خواهد بود، سبب حفظ فلزات حیاتی در چرخه اقتصاد و استقلال زنجیره‌های تأمین می‌شود».

انفجار حجم زباله‌های الکترونیکی

اعداد نگران‌کننده

انفجار تولید زباله الکترونیکی از دهه ۱۹۹۰ با ظهور اینترنت آغاز شد و با گسترش انرژی‌های تجدیدپذیر، خودروهای برقی، هوش مصنوعی و مراکز داده شتاب گرفت. این روند به‌معنای تعویض مداوم تجهیزات و انباشت انبوه زباله‌های الکترونیکی است.

در سال ۲۰۲۲ حجم زباله الکترونیکی در جهان به ۶۲ میلیون تن رسید که نسبت به سال ۲۰۱۰ افزایش ۸۲ درصدی داشت. پیش‌بینی می‌شود این رقم تا ۲۰۳۰ به ۸۲ میلیون تن برسد. آمریکا در سال ۲۰۲۲ حدود ۸ میلیون تن زباله الکترونیکی تولید کرد اما تنها ۱۵ تا ۲۰ درصد آن به درستی بازیافت شد. این موضوع نشان‌دهنده یک فرصت عظیم تجاری است. در سال ۲۰۲۴، صنعت بازیافت زباله الکترونیکی ۲۸.۱ میلیارد دلار درآمد داشت و پیش‌بینی می‌شود این رقم سالانه ۸ درصد رشد کند.

دیو دیلی، مدیرعامل شرکت Full Circle Electronics می‌گوید: «افزایش ورودی زباله‌های الکترونیکی به انبارهای ما را شاهد هستیم». به گفته او، مصرف‌کنندگان و شرکت‌ها پیش از افزایش قیمت ناشی از تعرفه‌ها، به تعویض دستگاه‌های خود روی آورده‌اند.

دیلی همچنین از رشد تقاضا برای زباله‌های الکترونیکی غیرقابل بازیافت خبر داد. شرکت او این زباله‌ها را به ۴۰ تا ۵۰ ماده مختلف مانند کیبورد، کابل و بردهای الکترونیکی تفکیک و فلزات و عناصر نادر آن‌ها را استخراج و به بازار کالایی بازمی‌گرداند.

پایان صادرات زباله

حتی پیش از آغاز سیاست‌های تشویقی دولت ترامپ برای صنعت، برخی کارآفرینان استارتاپ‌های بازیافت زباله‌های الکترونیکی راه‌اندازی کرده بودند. سینها می‌گوید: «بخش زیادی از مناطق جهان در بازیافت زباله الکترونیکی سهل‌انگار بوده و عمده آن را به خارج ارسال می‌کردند». اما اکنون گرایش به «بومی‌سازی» شکل گرفته است.

۹۰ درصد بازار در دستان چین

بسیاری از استارتاپ‌ها روی نوع خاصی از زباله الکترونیکی تمرکز می‌کنند. به‌ویژه بازیافت عناصر نادر برای کاهش وابستگی به چین اهمیت یافته است. چین سهم ۹۰ درصدی در بازار جهانی آهنرباهای عناصر نادر دارد که در خودروهای برقی، پهپادها، تجهیزات پزشکی، توربین‌ها و صنایع دفاعی استفاده می‌شوند.

جنگ تجاری آمریکا و چین این شکاف را بیشتر کرده است. در آوریل، چین صادرات عناصر نادر و آهنرباها را محدود کرد. حتی شرکت Ford هم به دلیل این محدودیت تولید خود را متوقف کرد. در ژوئن نیز برای برخی تأمین‌کنندگان آمریکایی مجوز موقت صادر شد اما وضعیت همچنان نامطمئن است.

راهکارهای آمریکا

دولت بایدن به شرکت MP Materials در کالیفرنیا ۴۵ میلیون دلار کمک کرد. پروژه Colosseum در صحرای Mojave نیز می‌تواند دومین معدن عناصر نادر در خاک آمریکا شود.

در این میان شرکت‌هایی مانند Illumynt از هارددیسک‌های مراکز داده عناصر نادر استخراج می‌کنند و با شرکت‌هایی چون Western Digital و Microsoft همکاری دارند. شرکت کانادایی Cyclic Materials هم از موتور خودروهای برقی، توربین‌ها و دستگاه‌های MRI عناصر نادر خارج و در آریزونا کارخانه ۲۰ میلیون دلاری احداث می‌کند. Glencore نیز با Cyclic توافق بلندمدت امضا کرده است.

بازیافت باتری‌های لیتیوم-یون

باتری‌های لیتیوم-یون که در خودروهای برقی استفاده می‌شوند هم به معدن طلای جدیدی تبدیل شده‌اند. فلزاتی مانند لیتیوم، مس، کبالت و نیکل از این باتری‌ها بازیافت می‌شوند.