1

یکی از دردناک‌ترین لحظات در مسیر بیماری آلزایمر زمانی است که فرد مبتلا دیگر عزیزان خود را نمی‌شناسد. اما پژوهشی تازه از دانشگاه ویرجینیا (UVA) توضیح علمی و قابل‌آزمایشی برای این پدیده ارائه کرده است؛ توضیحی که شاید راهی برای پیشگیری یا کند کردن آن نیز فراهم کند.

کشف علت ساختاری از دست رفتن حافظه اجتماعی

براساس این مطالعه، گروهی از پژوهشگران به سرپرستی هارالد سونتایمر (Harald Sontheimer) عصب‌شناس دانشگاه ویرجینیا و دانشجویش لاتا چونسالی (Lata Chaunsali)، دریافتند که آسیب به ساختارهای محافظی به نام شبکه‌های اطراف نورونی (Perineuronal Nets) ممکن است عامل اصلی از دست رفتن حافظه اجتماعی باشد.

در آزمایش‌های انجام‌شده روی موش‌ها، زمانی که این شبکه‌ها دست‌نخورده باقی می‌ماندند، حیوانات قادر بودند یکدیگر را به خاطر بیاورند. به گفته سونتایمر:

«یافتن تغییر ساختاری که توضیح‌دهنده نوع خاصی از اختلال حافظه در آلزایمر باشد بسیار هیجان‌انگیز است. این هدفی کاملاً جدید است و ما در حال حاضر داروهای بالقوه‌ای برای بررسی آن داریم.»

شبکه‌های پنهانی که حافظه ما را حفظ می‌کنند

شبکه‌های اطراف نورونی، پوشش‌هایی مشبک از پروتئین و قند هستند که نورون‌های خاصی را احاطه می‌کنند. می‌توان آن‌ها را به داربست و سپر حفاظتی تشبیه کرد. این ساختارها اتصالات عصبی را پایدار می‌کنند، سیگنال‌دهی را تنظیم می‌نمایند و یادگیری‌های ثبت‌شده را حفظ می‌کنند.

سونتایمر و تیمش سال‌هاست در حال بررسی نقش این شبکه‌ها هستند. یافته‌های جدید بر همان پایه استوار است: اگر این شبکه‌ها آسیب ببینند، حافظه نیز آسیب می‌بیند – اما نه به یک اندازه.

نتایج آزمایش‌های حیوانی

در موش‌هایی که شبکه‌های اطراف نورونی آن‌ها عمداً تضعیف شده بود، توانایی یادگیری و تشخیص اشیای جدید از آشنا همچنان باقی ماند، اما حافظه اجتماعی – یعنی توانایی شناسایی موش‌هایی که قبلاً ملاقات کرده بودند – از بین رفت. این الگو با روند رایج در بیماران آلزایمری شباهت دارد: ابتدا چهره‌ها و نام‌ها از ذهن پاک می‌شوند، سپس اشیا و مکان‌ها.

افزایش بار جهانی آلزایمر

امروزه بیش از ۵۵ میلیون نفر در سراسر جهان به آلزایمر مبتلا هستند و پیش‌بینی می‌شود طی پنج سال آینده این رقم بیش از یک‌سوم افزایش یابد. در واکنش به این بحران، دانشگاه ویرجینیا مرکز تحقیقاتی جدیدی به نام مرکز ترجمه‌ای بیماری آلزایمر و اختلالات نورودژنراتیو خانواده هریسون تأسیس کرده است تا یافته‌های آزمایشگاهی را به درمان‌های کاربردی تبدیل کند.

پژوهش جدید درباره شبکه‌های اطراف نورونی دقیقاً با این هدف همسو است، زیرا مسیر درمانی تازه‌ای فراتر از تمرکز سنتی بر پلاک‌های آمیلوئید ارائه می‌دهد. نکته قابل‌توجه این است که از بین رفتن این شبکه‌ها مستقل از وجود پلاک‌های آمیلوئید رخ می‌دهد، که بیانگر مسیر آسیب موازی در مغز است.

آیا می‌توان از تخریب شبکه‌ها جلوگیری کرد؟

پژوهشگران ایده ساده‌ای را آزمایش کردند: اگر آنزیم‌ها در تخریب شبکه‌ها نقش دارند، آیا می‌توان با مهارکننده‌های آنزیمی جلوی این فرآیند را گرفت؟

برای پاسخ، به موش‌ها داروهای مهارکننده ماتریکس متالوپروتئیناز (MMP) داده شد – داروهایی که پیش‌تر برای درمان سرطان و آرتریت بررسی شده بودند.

نتیجه امیدبخش بود: این درمان از تخریب شبکه‌های اطراف نورونی جلوگیری کرد و حافظه اجتماعی موش‌ها را حفظ نمود. چونسالی توضیح داد:

«در تحقیق ما، وقتی این ساختارهای مغزی را از همان ابتدا حفظ کردیم، موش‌های مبتلا بهتر توانستند تعاملات اجتماعی خود را به خاطر بیاورند.»

او افزود: «پژوهش ما می‌تواند مسیر تازه‌ای برای درمان یا حتی پیشگیری از آلزایمر باز کند؛ روشی غیرسنتی که امروز بیش از هر زمان دیگری به آن نیاز داریم.»

تأثیر این یافته‌ها بر خانواده‌ها

تمرکز بر شبکه‌های اطراف نورونی می‌تواند بزرگ‌ترین درد خانواده‌ها – یعنی از دست دادن شناخت عزیزان – را به پدیده‌ای قابل‌درک و قابل‌مهار تبدیل کند. اگر پزشکان بتوانند از این ساختارها در مراحل ابتدایی محافظت کنند، شاید بتوانند زمان از دست رفتن حافظه اجتماعی را به تعویق بیندازند. هرچند این کار آلزایمر را درمان نمی‌کند، اما می‌تواند زمان بیشتری برای حفظ روابط و مراقبت خانوادگی فراهم سازد.

سونتایمر هشدار داد:

«گرچه داروهایی داریم که می‌توانند از تخریب این شبکه‌ها جلوگیری و در نتیجه حافظه را حفظ کنند، اما تا زمانی که ایمنی و اثربخشی آن‌ها در انسان ثابت نشود، نمی‌توان از آن‌ها استفاده بالینی کرد.»

زیرا آنزیم‌های MMP نقش‌های متعددی در بدن دارند، از ترمیم زخم تا بازسازی بافت‌ها، و مهار گسترده آن‌ها ممکن است عوارضی ایجاد کند. خوشبختانه، زیست‌شناسی شبکه‌ها راه‌های دیگری هم برای مداخله پیشنهاد می‌کند – از تغییر ترکیب شبکه گرفته تا کاهش فعالیت بیش‌ازحد میکروگلیا یا تقویت نورون‌هایی که به شدت به این شبکه‌ها وابسته‌اند.

چشم‌انداز گسترده‌تر برای درمان آلزایمر

این یافته‌ها دیدگاه سنتی درباره علت بیماری آلزایمر را به چالش می‌کشند. سونتایمر می‌گوید:

«یکی از جالب‌ترین جنبه‌های تحقیق ما این است که از بین رفتن شبکه‌های اطراف نورونی کاملاً مستقل از پلاک‌های آمیلوئیدی اتفاق می‌افتد. این موضوع احتمالاً نشان می‌دهد که تجمع این پروتئین‌ها علت اصلی بیماری نیستند.»

این کشف لزوماً آمیلوئید را از فهرست عوامل مضر حذف نمی‌کند، بلکه تأکید می‌کند که درمان آلزایمر نیازمند رویکرد چندمسیره است؛ ترکیبی از روش‌های هدفمند برای چند مکانیسم متفاوت.

گام‌های بعدی در مسیر درمان

• تکرار آزمایش‌ها در مدل‌های مختلف آلزایمر و بخش‌های گوناگون مغز
• نقشه‌برداری از نورون‌هایی که بیشترین وابستگی را به شبکه‌ها دارند
• توسعه داروهای ایمن‌تر که بتوانند از سد خونی مغز عبور کنند
• طراحی نشانگرهای زیستی (بیومارکر) برای تشخیص زودهنگام تخریب شبکه‌ها در انسان

در صورت تحقق این اهداف، پزشکان می‌توانند درمان‌های مبتنی بر حفظ شبکه‌های اطراف نورونی را در کنار روش‌های تشخیصی زودهنگام به کار گیرند؛ درمان‌هایی که نه‌تنها روند زوال شناختی را کند می‌کنند، بلکه شاید به حفظ توانایی شناسایی عزیزان نیز کمک کنند.

این مطالعه در مجله علمی Alzheimer’s & Dementia منتشر شده است.

جمع‌بندی

کشف نقش شبکه‌های اطراف نورونی در از دست رفتن حافظه اجتماعی، دیدگاهی نو به آلزایمر ارائه می‌دهد. این یافته امیدی تازه است برای خانواده‌هایی که می‌خواهند عزیزانشان را مدت بیشتری در خاطره‌ها زنده نگه دارند.