1

سال‌هاست که وقتی نام میکروب‌ها به میان می‌آید، ذهن ما ناخودآگاه به سمت تهدید، بیماری و خطر می‌رود. باکتری‌ها و ویروس‌ها اغلب در اخبار به‌عنوان دشمنانی معرفی می‌شوند که باید نابود شوند، کنترل شوند یا از آن‌ها ترسید.

اما شواهد علمی جدید نشان می‌دهد این تصویر، ناقص است. بسیاری از میکروب‌ها و ترکیبات طبیعی‌ای که تولید می‌کنند، نقش فعالی در حمایت از سلامت انسان دارند، به تنظیم سیستم ایمنی کمک می‌کنند و حتی پایداری اکوسیستم‌ها را افزایش می‌دهند. نادیده‌گرفتن آن‌ها ممکن است بهای سنگینی برای تاب‌آوری سلامت ما داشته باشد.

اکنون تیمی به رهبری جیک رابینسون، بوم‌شناس میکروبی از دانشگاه فلیندرز استرالیا، خواستار تغییر این نگاه سنتی شده است.

بازتعریف نقش میکروب‌ها در سلامت انسان

در مطالعه‌ای جدید، این پژوهشگران از پایگاه داده پتانسیل سالوتوژنیک (Database of Salutogenic Potential) رونمایی کرده‌اند؛ نخستین پایگاه داده متن‌باز که به‌جای تمرکز بر بیماری، میکروب‌ها و ترکیبات زیستی مرتبط با اثرات مثبت بر سلامت انسان را فهرست می‌کند.

این پایگاه داده همچنین نشان می‌دهد انسان‌ها در چه محیط‌های روزمره‌ای بیشترین احتمال تماس با این مواجهه‌های مفید را دارند.

چرا نگاه «پاتوژن‌محور» کافی نیست؟

اگر در حوزه بهداشت عمومی فعالیت کرده باشید، تمرکز تاریخی بر پاتوژن‌ها کاملاً قابل درک است. بیش از یک قرن است که میکروب‌های موجود در هوا، خاک و آب به‌عنوان عوامل عفونت و آلودگی بررسی می‌شوند. این هوشیاری جان میلیون‌ها انسان را نجات داده است.

اما این رویکرد هزینه‌ای هم داشته است. ما تنوع میکروبی ارزشمندی را که از سلامت انسان و سیاره پشتیبانی می‌کند، نادیده گرفته‌ایم. این موجودات:

• سیستم ایمنی را آموزش می‌دهند
• التهاب را تعدیل می‌کنند
• بر متابولیسم بدن اثر می‌گذارند
• به کاهش استرس کمک می‌کنند

«بیش از یک قرن است که میکروب‌ها و مواد شیمیایی موجود در هوا عمدتاً به‌عنوان تهدید مطالعه شده‌اند.»

— جیک رابینسون

او تأکید می‌کند اگرچه این نگاه جان‌های زیادی را نجات داده، اما خطر نادیده‌گرفتن تنوع زیستی نامرئی‌ای را دارد که به‌طور فعال از سلامت انسان و سیاره پشتیبانی می‌کند.

نقشه‌برداری از میکروب‌های مفید

نسخه اولیه این پایگاه داده، شامل ۱۲۴ گونه میکروبی بالقوه سالوتوژنیک و ۱۴ ترکیب بیوشیمیایی مفید است؛ از باکتری‌های خاک‌زی گرفته تا فیتونسیدهای گیاهی.

برای هر میکروب، مزایای قابل اندازه‌گیری مانند:

• تنظیم سیستم ایمنی
• کاهش استرس
• حمایت متابولیک

ثبت شده است. همچنین منشأ محیطی آن‌ها مشخص شده تا کاربران بدانند این مواجهه‌های مثبت بیشتر در کجا رخ می‌دهند؛ مانند هوای جنگل، خاک‌های غنی از تنوع زیستی یا حیاط مدارس سبز.

«این پایگاه داده یک ابزار نهایی نیست. این یک نقطه شروع است؛ دعوتی برای دانشمندان، متخصصان و جوامع تا با هم تصویری کامل‌تر از نقش تنوع زیستی نامرئی در زندگی ما بسازند.»

از سلامت انسان تا سلامت اکوسیستم

این تیم پژوهشی پایگاه داده را به‌گونه‌ای طراحی کرده که در آینده فراتر از سلامت انسان گسترش یابد و سلامت اکوسیستم‌ها را نیز دربر گیرد. این رویکرد در چارچوب One Health قرار می‌گیرد که ارتباط میان انسان، حیوان و محیط زیست را به رسمیت می‌شناسد.

شهرهای سالم‌تر با کمک میکروب‌ها

اگر این ایده را به فضاهای واقعی شهری ترجمه کنیم، پتانسیل آن آشکار می‌شود. برنامه‌ریزان شهری می‌توانند از این پایگاه داده برای طراحی:

• پارک‌های سبزتر و غنی از میکروب‌های مفید
• فضاهای آموزشی سالم‌تر
• زیرساخت‌های سبز شهری هوشمند

استفاده کنند. همچنین نهادهای بهداشت عمومی می‌توانند مداخلات مبتنی بر طبیعت را با مواجهه هدفمند با میکروب‌هایی هماهنگ کنند که تعادل ایمنی را تقویت یا استرس را کاهش می‌دهند.

تعادل میان مزایا و خطرات واقعی

این پژوهش خطرات میکروبی را انکار نمی‌کند. تحقیقات پیشین رابینسون نشان داده‌اند که محیط‌های شهری می‌توانند میزبان پاتوژن‌های بیشتری نسبت به جنگل‌ها باشند.

برای نمونه، پژوهشی اخیر نشان داد خاک‌های شهری حاوی سطوح چندبرابری Klebsiella pneumoniae هستند. این یافته‌ها اهمیت ارزیابی ریسک را در کنار طراحی سالوتوژنیک یادآور می‌شود.

هدف، ایجاد تعادل است؛ کاهش مواجهه‌های مضر در کنار پرورش آگاهانه مواجهه‌های مفیدی که سال‌ها نادیده گرفته شده‌اند.

عدالت سلامت و دسترسی برابر

از آنجا که این پایگاه داده گونه‌ها و ترکیبات خاص با مزایای مستند را مشخص می‌کند، می‌تواند سیاست‌گذاری را از شعارهای کلی مانند «فضای سبز بیشتر» فراتر ببرد.

این ابزار امکان تعیین استاندارد، اجرای پروژه‌های آزمایشی و سنجش نتایج را فراهم می‌کند و یک پرسش مهم عدالت‌محور را مطرح می‌سازد: کدام محله‌ها به محیط‌های سالوتوژنیک دسترسی دارند و کدام محروم‌اند؟

ساخت محیط‌های سالم‌تر برای آینده

این پایگاه داده به‌صورت متن‌باز و مشارکتی طراحی شده و انتظار می‌رود در آینده شامل گونه‌های بیشتر، ترکیبات متنوع‌تر و ارتباطات قوی‌تر با نتایج بالینی و اکولوژیک شود.

پژوهشگران حتی به ایده برچسب‌های «تغذیه میکروبی» برای فضاهایی مانند مدارس، بیمارستان‌ها، محله‌های مسکونی و پارک‌ها می‌اندیشند.

تغییر نگرش نسبت به دنیای نامرئی

رابینسون این پروژه را بیش از یک پایگاه داده، یک تغییر ذهنیت می‌داند.

«همان‌طور که کاهش تنوع زیستی سلامت ما را تهدید می‌کند، بازگرداندن غنای میکروبی و بیوشیمیایی می‌تواند کلید آینده‌ای سالم‌تر باشد.»

به بیان ساده، انسان‌ها نه علی‌رغم دنیای میکروبی نامرئی بلکه همراه با آن شکوفا می‌شوند. این پژوهش خطر پاتوژن‌ها را انکار نمی‌کند، اما تأکید دارد که آن‌ها تمام داستان نیستند.

مطالعه حاضر که در نشریه Microbial Biotechnology منتشر شده، دعوتی جدی است برای بازنگری در رویکرد ما نسبت به تنوع زیستی؛ نه چیزی برای استریل‌کردن بلکه سنگ‌بنای سلامت عمومی.

جمع‌بندی و دعوت به اقدام

اگر کاهش تنوع زیستی به سلامت آسیب می‌زند، احیای آگاهانه میکروب‌ها و ترکیبات مفید می‌تواند آینده‌ای سالم‌تر برای شهرها و جوامع بسازد.

اگر به سلامت، محیط زیست و آینده شهرها علاقه‌مند هستید، این مقاله را با دیگران به اشتراک بگذارید یا دیدگاه خود را در بخش نظرات بنویسید.