در گزارش ویژگی‌ روش‌های تربیتی امام رضا (ع) در بخش اول برخی از این موارد شرح داده شد و در ادامه به معرفی موارد دیگر پرداختیم و از میان ویژگی‌های یاد شده، ترویج نگاه توحیدی و به عبارت دیگر انجام تمام امور برای خداوند و با هدف دستیابی به رضایت و قرب الهی مهمترین‌ مورد محسوب می‌شود و می‌توان آن را اصلی‌ترین وجه تمایز اخلاق اسلامی و غیر اسلامی دانست.

رویکرد شبکه‌ای

از ویژگی روش‌های تربیتی امام رضا (ع) مطرح کردن آنها با رویکرد شبکه‌ای است به این معنی که این روش‌ها در بستری به هم پیوسته قرار می‌گیرند و هر کدام به مانند قطعات جورچین هستند که فقط در ارتباط با یکدیگر معنا و کارآیی دارند. این رویکرد فقط به روش‌های تربیتی اختصاص ندارد و در آموزه‌های دینی نیز کاربردی است. به همین دلیل می‌توان از نظام دینی و دین نظام‌ساز سخن گفت و برای تحقق آن تلاش کرد. از دیگر فواید رویکرد شبکه‌ای بهتر دیده شدن روابط امور مختلف با یکدیگر است.

این رویکرد در جوامع علمی تفکر سیستمی یا نگرش سیستمی نام دارد و در نگرش سیستمی تاکید می‌شود که موضوعات و مسائل مختلف به صورت یکپارچه و یک کل در نظر گرفته شوند. این نگرش در آموزه‌ها و متون دینی نیز به صورت برجسته مشاهده می‌شود و نمونه بارز آن قرآن کریم است قرآن در راستای هدایت‌بخشی خود به صورت نظام‌مند و جامع‌نگرانه مطالب متنوعی را ارائه کرده و روش‌های گوناگونی را به کار گرفته است.

در تفکر سیستمی مهمترین شاخصه تعامل بین افراد و اجزاست به همین دلیل تحلیل جزئی کارایی لازم در این سیستم را ندارد. بنابراین برای کارآمدسازی مجموعه در کنار تحلیل اجزا باید ترکیب کلی را نیز جدی گرفت. بر خلاف تفکر تحلیلی که در آن مورد کلی با اجزای کوچک‌تر ارزیابی می‌شوند و حوزه مورد پژوهش کوچک می‌شود. در تفکر سیستمی و ترکیبی حوزه مورد پژوهش گسترش می‌یابد و تحلیل دانش را ایجاد می‌کند اما ترکیب فهم و ادراک از سیستم را افزایش می‌دهد و به رابطه درونی اجزا با یکدیگر و تعامل نظام و مجموعه با محیط و دیگر مجموعه‌ها نیز می پردازد نگرش سیستمی و شبکه‌ای  درک واقعی‌تر و مفیدتری از مجموعه را ارائه می‌دهد.

ترویج نگاه توحیدی

ویژگی دیگر روش‌های تربیتی برگرفته از سخنان و سیره امام رضا (ع) ترویج و گسترش نگرش توحیدی است. حضرت رضا (ع) در تمام کارها به ویژه در معرفی و اعمال روش‌های تربیتی نسبت به توحید محور بودن آنها و گستردن نگرش توحیدی توجه داشتند و وجود این ویژگی در روش‌های تربیت اعتقادی و عبادی عادی و حتی لازم و ضروری است. امام رضا (ع) به نقل از رسول خدا (ص) فرمودند: ای بنده خدا، مهربانی کن برای خدا و خشمگین باش برای خدا، دوستی کن در راه خدا و دشمنی کن در راه خدا زیرا جز این راه به ولایت و دوستی خدا نخواهی یافت و آدمی مزه ایمان را نمی‌چشد اگر چه نماز و روزه‌اش زیاد باشد مگر اینکه حب و بغض او برای خدا باشد.

توجه به اصل تقدم پیشگیری بر درمان

ویژگی مهم دیگر توجه به اصل تقدم پیشگیری بر درمان است. وجود این ویژگی در روش‌ها باعث بالا رفتن ضریب تاثیرگذاری و نتیجه بخش بودن آنها خواهد شد، این ویژگی در بیشتر روش‌های تربیتی امام (ع) به ویژه در تربیت اخلاقی وجود دارد.

همراهی دین و اخلاق

یکی دیگر از ویژگی‌های روش‌های تربیتی امام رضا (ع)، نشان دادن و اثبات همراهی دین و اخلاق است در مباحث اخلاقی به ویژه در فلسفه اخلاق این بحث مطرح می‌شود که آیا دین و اخلاق با یکدیگر رابطه دارند یا خیر؟ و امکان دارد اخلاق دینی داشته باشیم یا اینکه اخلاق علمی، عقلانی است و دین و غیر دینی ندارد؟ در این باره دیدگاه‌های مختلفی ارائه شده که یکی از معروف‌ترین آنها جدایی دین و اخلاق است؛ یعنی در عین دیندار نبودن می‌توان اخلاقی زیست و اخلاق‌مدار بود. البته در اینکه سطح و مرتبه‌ای از افعال اخلاقی عام هستند و همچنان که عقل آنها را درک می‌کند در دین نیز مورد پذیرش و توجیه قرار گرفتند تردیدی نیست اما پذیرش همراهی اخلاق با دین و به عبارت دیگر  اخلاق دینی با چالش‌هایی روبه رو بوده است اما در سیره و سخنان امام (ع) روش‌های تربیت اخلاق از ویژگی‌های مومن بوده است، برای مثال صبر و مدارا با مردمان و رازداری که هر کدام روش تربیتی  به شمار می‌روند از جمله ویژگی‌های مومنان بوده است.

همراهی تعقل و تعبد

یکی دیگر از ویژگی‌های برجسته این روش‌های تربیتی، همراهی تعقل و تعبد است اما این پرسش مطرح شده است که آیا تعبد و تعقل سازگارند؟ پاسخ این است که تاکید بر تعقل و تعبد از ۲ جهت است تعقل مربوط به تشخیص وظیفه است، یعنی برای دانستن وظیفه باید به عقل رجوع کرد حتی اگر این وظیفه دینی باشد این عقل است که باید ضرورت به کارگیری آموزه‌های دینی را اثبات نماید. به همین دلیل است که حضرت رضا (ع) در پاسخ به ابن سکیت که درباره حجت بر مردمان در زمانه خود پرسید امام (ع) فرمودند حجت امروز بر مردمان عقل است که به وسیله آن نسبت‌های درست به خداوند شناخته می‌شود و تایید می‌گردد و نسبت‌های دروغ به خداوند نیز شناخته می‌شود و تکذیب می‌شود.

روش‌های تربیتی برداشت شده از سیره و سخنان امام رضا از بهترین نمونه‌های این همراهی به شمار می‌روند و این ویژگی یکی از وجوه برتری اخلاق دینی بر اخلاق های غیر دینی شمرده می‌شود زیرا وجود تعبد در دینداران از مهمترین عواملی است که آنان خود را مقید به انجام واجبات و وظایف دینی می‌دانند. به همین دلیل همراه شدن تعبد و تعقل در روش‌های تربیتی ضریب تاثیرگذاری این روش‌ها را بسیار بالا می‌برد و آنها را از این جهت بر دیگر روش‌ها برتری می‌بخشد و از لغزش افراد به سطحی نگری، تحجر و خرافه‌گرایی نیز پیشگیری می‌کند.

هم آوردی اصول و فضیلت‌های اخلاقی

در حوزه اخلاق، توجه همراه با اصول و فضیلت‌های اخلاقی است و این مورد همواره محل بحث بوده است که وظیفه دانش اخلاق فقط بیان فضایل و رذایل است یا تعریف اصول و قواعدی برای تحقق این فضیلت‌ها و دوری از رذیلتهاست؟ در پاسخ باید گفت که نظام اخلاقی مورد نظر امام رضا (ع) به هر ۲ جنبه توجه دارد از یک سو فضیلت‌ها و رذیلت‌ها را معرفی می‌کند و از طرف دیگر راهکارهای عملی برای رسیدن به آنها ارائه می‌دهد و نمود کامل این حقایق است.

توجه توام به ارزش‌ها و رفتارها

ویژگی دیگر روش‌های تربیتی حضرت رضا (ع) توجه همزمان به تبیین ارزش‌های اخلاقی و رفتارهای اخلاقی است و  این روش‌های تربیتی علاوه بر اینکه سبب ایجاد و گسترش رفتارهای اخلاقی می‌گردد فرد را با ارزش‌های اخلاقی نیز آشنا می‌کند. این همراهی شرایط رشد اخلاق را فراهم کرده و رسیدن به اهداف اخلاقی را آسان می‌کند و نکته مهم این است که این ارزش‌ها از سوی امام معرفی شده‌اند و با توجه به عصمت و جایگاه ایشان به‌عنوان الگو، تحمیل ارزش‌ها  صورت نخواهد گرفت، البته اگر به شیوه صحیح تحمیل هم صورت گیرد ایرادی وارد نخواهد بود.

تعالی‌بخشی تدریجی

ویژگی دیگر روش‌های تربیتی مورد توجه امام رضا (ع) ترسیم سیری تعالی‌بخش است. البته این سیر تدریجی و دارای مراتب مختلف است و  این سیر تربیتی بر خلاف نگرش‌های مادی گرایانه است و فقط به جهان طبیعت اختصاص ندارد و میدان رشد افراد در آن وسیع و فراتر از محدوده‌های مادی و دنیوی تربیت است و فرد به مراتب بالاتری از تربیت دست می‌یابد. این روند، سیری تکاملی بوده و نسبت به آنچه روان‌شناسان درباره انگیزه‌های فعل اخلاقی سخن گفتند برتری‌های بیشتری دارد.

آموزش و پرورش

همراه شدن ۲ اصل مهم آموزش و پرورش با یکدیگر از دیگر ویژگی‌های این روش‌هاست زیرا  در این روش‌ها هم بر آموزش اصول اخلاقی تاکید و هم به پرورش فضایل اخلاقی توجه ویژه شده است. یعنی برخی از روش‌ها فرد را با قواعد کلی حاکم بر اخلاق و تبیین ضرورت و جایگاه آنها در مجموعه داشته‌های علمی بشر آگاه می‌کند و برخی نیز او را با راه‌های عملی کسب فضایل و تقویت عادات مثبت اخلاقی آشنا خواهد کرد بنابراین در این روش‌ها آموزش و پرورش همراه شدند و کارایی و اثر بخشی بیشتری ایجاد خواهد شد.

منبع

برگرفته از «روش‌های تربیتی امام رضا (ع)»، سید ابوالقاسم موسوی

انتهای پیام