دانش بنیان‌ها به عنوان یکی از موتور‌های محرک اقتصاد‌های نوین، نقش مهمی در توسعه و پیشرفت کشور‌ها ایفا می‌کنند. این شرکت‌ها با بهره‌گیری از نوآوری، فناوری‌های نوظهور و ظرفیت‌های علمی، می‌توانند چالش‌های مختلف اقتصادی و صنعتی را حل کنند و راهگشای مسیر توسعه پایدار باشند. با این حال، یکی از چالش‌های اصلی که دانش‌بنیان‌ها با آن روبرو هستند، تأمین مالی مناسب برای ادامه رشد و توسعه است. منابع مالی مناسب نه تنها امکان تحقیق و توسعه بیشتر را فراهم می‌کنند، بلکه به این شرکت‌ها اجازه می‌دهد تا بازار‌های جدیدی را کشف کرده، نیروی کار متخصص جذب و محصولات یا خدمات خود را به‌روزرسانی کنند و گسترش دهند. از این رو، تأمین مالی هوشمندانه و پایدار به عنوان یک فاکتور کلیدی در پیشرفت و موفقیت دانش‌بنیان‌ها شناخته می‌شود. در این گزارش سعی شده است تا به این پرسش پاسخ داده شود که چرا تأمین مالی دانش بنیان‌ها از اهمیت خاصی برخوردار است؟ و چه راهکار‌هایی برای تأمین مالی آن‌ها اندیشیده شده است؟!

 چالش‌های ورود دانش‌بنیان‌ها به بورس
شرکت‌های دانش‌بنیان عموماً با ساختار سرمایه‌ای کوچک‌تر و پیچیدگی فناورانه‌ای مواجه هستند. این شرکت‌ها ممکن است در مقایسه با شرکت‌های بزرگ‌تر، فاقد سابقه بلندمدت مالی یا ثبات سودآوری باشند. این ویژگی‌ها، برخی از سرمایه‌گذاران را نسبت به سرمایه‌گذاری در این شرکت‌ها محتاط‌تر می‌کند. بنابراین، برای حضور موفق‌تر این شرکت‌ها در بازار سرمایه، نیاز به الزامات و سازوکار‌هایی ویژه است که هم برای شرکت دانش‌بنیان جذاب باشد و هم برای سرمایه‌گذاران عمده و خرد. شفافیت مالی و مدیریتی، ارائه برنامه‌های رشد و توسعه و ایجاد سازوکار‌های حمایتی برای سرمایه‌گذاران خرد را می‌توان از جمله مهم‌ترین عوامل و الزامات ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به بورس نام برد. در دنیا، ثبت شرکت‌های دانش بنیان براساس رشته به شرح ذیل است:

 بورس انرژی و نقش آن در تأمین مالی دانش‌بنیان‌های حوزه انرژی تجدیدپذیر
حوزه انرژی تجدیدپذیر، در ایران باتوجه به پتانسیل‌های بالای جغرافیایی و اقلیمی، یکی از بخش‌های مهم اقتصادی محسوب می‌شود. برای توسعه این بخش، نیاز به سرمایه‌گذاری‌های کلان وجود دارد. در این راستا، ورود شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در این حوزه به بورس انرژی، می‌تواند نقش بسزایی در تأمین مالی و توسعه پروژه‌های نوآورانه در حوزه‌هایی مانند انرژی بادی و خورشیدی داشته باشد. بورس انرژی به عنوان بستر معاملاتی برای محصولات و خدمات انرژی، ظرفیت‌های گسترده‌ای برای جذب سرمایه در این حوزه ایجاد کرده است. حضور دانش‌بنیان‌ها در بورس انرژی و تأمین مالی از طریق عرضه سهام و انتشار اوراق بدهی، می‌تواند به این شرکت‌ها کمک کند تا منابع لازم برای توسعه فناوری‌های نوین و ساخت‌نیروگاه‌های تجدیدپذیر را تأمین کنند. 

 نقش دانش بنیان‌ها در رشد اقتصادی کشور
شرکت‌های دانش‌بنیانی بیش از ۲/۵ میلیارد دلار درآمد صادراتی داشته است که میانگین ارزش صادرات هر شرکت، رقمی حدود ۶۰۰ دلار است. تجارت خارجی شرکت دانش‌بنیان از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ با افزایش ۵۴ درصدی روبرو بوده است. حجم ترانزیت نیز با افزایش قابل توجهی مواجه بوده و از ۱۱/۵ میلیون تن به ۱۷/ ۸ میلیون تن در مدت مشابه رسیده است. درآمد‌ها نیز با افزایش قابل‌توجهی روبرو شده است و از ۲۶ هزار میلیاردتومان در سال ۱۳۹۹ به ۲۵۶ هزار میلیارد تومان در سال ۲۰۲۳ رسید. تعداد نیروی انسانی شاغل در این شرکت‌ها به ۲۶۶ هزار نفر نیز می‌رسد. بخش انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور ایران، به ویژه از طریق شرکت‌های دانش‌بنیان، درسال‌های اخیر به طور پیوسته در حال رشد بوده است. این شرکت‌ها بر راه‌حل‌های نوآورانه و پیشرفت‌های تکنولوژی، به ویژه در زمینه‌هایی مانند انرژی خورشیدی و بادی تمرکز می‌کنند. با این حال، داده‌های سرمایه‌گذاری دقیق و خاص برای شرکت‌های انرژی تجدیدپذیر مبتنی بر دانش می‌تواند متفاوت باشد و ممکن است همیشه به طور گسترده در دسترس نباشد. تا سال ۲۰۲۳، ظرفیت نصب‌شده انرژی‌های تجدیدپذیر ایران تقریباً هزارو ۱۹۲ مگاوات است که بیشتر از انرژی خورشیدی و بادی تشکیل شده است. شرکت‌های دانش بنیان در ایجاد نوآوری در فناوری پنل‌های خورشیدی، ساخت توربین‌های بادی و راه‌حل‌های بهره‌وری انرژی به موفقیت‌هایی دست یافته‌اند. برای مثال بیش از ۴۸ درصد تولید انرژی‌های تجدیدپذیر ایران از انرژی خورشیدی تأمین می‌شود و شرکت‌های دانش‌بنیان بر بهبود راندمان پنل‌های فتوولتائیک (PV) و تولید سلول‌های خورشیدی تمرکز دارند. سرمایه‌گذاری‌های اخیر منجر به استقرار ۵۰۰ مگاوات در انرژی خورشیدی شده است که عمدتاً از سوی نوآوری‌های محلی در فناوری خورشیدی پشتیبانی می‌شود. 

 راهکار‌های عملی برای تأمین مالی دانش‌بنیان‌ها
با توجه به نقش پررنگ شرکت‌های دانش بنیان در تحقیق و توسعه کشور ایران، تأمین مالی آن‌ها یکی از دغدغه‌های اصلی برای جمهوری اسلامی محسوب می‌شود. از این رو، راهکار‌هایی برای پیشبرد اهداف آن‌ها از جمله عرضه اولیه سهام، انتشار اوراق بدهی (اوراق بدهی قابل تبدیل به سهام یا اوراق مشارکت) و صندوق‌های جسورانه اشاره داشت. صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه یکی از ابزار‌های مهم برای تأمین مالی شرکت‌های دانش‌بنیان نوپا و پرریسک است. این صندوق‌ها نه تنها منابع مالی لازم را برای شرکت‌ها فراهم می‌کنند، بلکه با ارائه خدمات مشاوره‌ای و مدیریتی، به رشد و توسعه شرکت‌ها کمک می‌کنند. صندوق نوآوری و شکوفایی و صندوق توسعه ملی ایران حمایت‌های مالی قابل توجهی را به شرکت‌های دانش‌بنیان برای تقویت فناوری‌های انرژی‌های تجدیدپذیر اختصاص داده‌اند. حدود ۳ میلیارد دلار از کل سرمایه‌گذاری به سمت پروژه‌های انرژی‌های تجدیدپذیر هدایت شده است که سهم قابل توجهی به استارت‌آپ‌های محلی و پروژه‌های تحقیقاتی تحت رهبری نهاد‌های دانش‌بنیان اختصاص یافته است. درصورتی که اکثر منابع مالی از منابع دولتی تأمین می‌شود، علاقه فزاینده‌ای از سوی سرمایه‌گذاران خصوصی، به ویژه در پروژه‌های انرژی بادی و خورشیدی که از سوی شرکت‌های دانش بنیان آغاز شده‌اند، افزایش یافته است. سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی ایران (ساتبا) از طریق مشوق‌های مالیاتی و یارانه‌ها نقش مهمی در جذب سرمایه‌های خارجی و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی دارد. یکی از نکات کلیدی در تأمین مالی شرکت‌های دانش‌بنیان، از محل بازارسرمایه، بهره‌برداری از نقدینگی موجود در بازار است. در شرایط کنونی که نقدینگی در اقتصاد ایران به سرعت درحال افزایش است، جذب این نقدینگی از طریق ابزار‌های مالی مناسب به سمت پروژه‌های دانش‌بنیان، می‌تواند به رونق تولید و افزایش بهره‌وری اقتصادی منجر شود. بازارسهام و بازار اوراق بهادار، بستری مناسب برای جذب این نقدینگی و تخصیص آن به پروژه‌های فناورانه و انرژی تجدیدپذیر است. حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در بورس و استفاده از ابزار‌های مالی نوین، می‌تواند به عنوان یکی از راهکار‌های کلیدی برای تأمین مالی این شرکت‌ها و توسعه فناوری‌های نوین در کشور عمل کند. به ویژه در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر که نیازمند سرمایه‌گذاری‌های کلان است، استفاده از بازار سرمایه می‌تواند به توسعه سریع‌تر این بخش کمک کند و در نهایت به کاهش وابستگی به درآمد‌های نفتی و رشد پایدار اقتصادی منجر شود. با توجه به ظرفیت‌های عظیم ایران در حوزه انرژی‌های پاک و نیاز روزافزون به تأمین مالی برای پروژه‌های فناورانه، ایجاد زیرساخت‌های مناسب در بورس انرژی و ارائه تسهیلات مالی جذاب برای شرکت‌های دانش‌بنیان، راهکاری مؤثر برای تقویت این بخش و توسعه پایدار کشور خواهد بود. امید آن است که دولت چهاردهم با تکیه برظرفیت‌های تجارت شرکت‌های دانش بنیان بتواند گام بلندی برای دستیابی به رشد اقتصادی مناسب بردارد. 
* پژوهشگر اقتصادی